نگرانى ايران از تشکیل یک کردستان مستقل در عراق

دوشنبه 26 خرداد، «نیچروان بارزانی»، نخست‌وزیر و هیات بلندپایه ای از مسوولان اقلیم کردستان عراق در تهران بودند. او در این سفر به دیدار «علی شمخانی»، دبیر شورای امنیت ملی رفت.

 شمخانی، نظامی میانه‌رو جمهوری اسلامی بر خلاف رویه مسوولیت کنونی خود، با لباس نظامی به دیدار بارزانی رفت. رسانه‌ها نوشتند شمخانی سه روز پس از این دیدار گفته است: «از روی عمد با لباس نظامی با نیچروان بارزانی دیدار کردم که بفهمد برای ما اشغال عراق و کردستان مهم است و حساب کار دست‌شان بیاید.»

این روایت چندان غیرطبیعی به نظر نمی رسد. واقعیت این است که ظهور گروه شبه نظامی «امارات اسلامی عراق و شام» موسوم به «داعش» در همسایه غربی ایران و ورود عراق به صحنه جنگ داخلی، جمهوری اسلامی را به جز رویارویی با تضعیف دولت شیعه «نوری المالکی»، با بحران دیگری نیز روبه رو کرده است؛ تصمیم رهبران سیاسی اقلیم کردستان عراق در برگزاری رفراندوم محلی برای رای گیری پیرامون استقلال از دولت مرکزی.

در نخستین واکنش های رسمی، «حسین امیر عبدالهیان»، معاون خاورمیانه و آفریقای وزیر خارجه ایران در گفت‌وگو با شبکه «العالم»، از نگرانی های ایران گفت: «به صراحت گفته‌ایم تخطی از قانون اساسی پیشرفته و جامع عراق و مطالباتی فراتر از آن چه در سیستم فدرالی عراق یکپارچه در قانون اساسی این کشور پیش بینی شده، به نفع هیچ طرفی نخواهد بود.»

امیر عبدالهیان اواسط ماه گذشته، 24 ساعت پس از این که بارزانی به طور رسمی اعلام کرد تصمیم دارد در ماه جاری میلادی همه‌پرسی برگزار کند نیز به شکل سربسته، رییس اقلیم کردستان را «غیر عاقل» توصیف کرده و گفته بود: «ایران اطمینان دارد در میان سران کرد، افراد عاقلی هم حضور دارند که حاضر نمی‌شوند عراق تجزیه شود.»

هم‌زمان، روزنامه جمهوری اسلامی که «مسیح مهاجری»، از روحانیون نزدیک به علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی آن را اداره می کند، در شماره 30 تیر خود با انتشار مقاله ای، رییس اقلیم کردستان عراق را فردی «احساسی با شعارهای تجزیه طلبانه» توصیف کرده و یادآور شده است: «در نقشه‌های امثال مسعود بارزانی، ادعاهای ارضی مضحكی نيز نسبت به بعضی كشورهای همسايه، از جمله ايران وجود دارد.»

تقریبا در یک قرن اخیر، ایران و ترکیه همواره نگران بوده اند که تشکیل یک کشور مستقل کرد در عراق، سبب تشویق گروه های سیاسی و شبه نظامی کرد یا حتی شهروندان استان های کردنشین برای پیوستن به یک کشور با هویت کرد شود.

«شیرین هانتر» ، استاد روابط بین الملل در دانشگاه «جورج تاون» به «ایران‌وایر» می گوید: «فروپاشی ارضی هر کشوری در همسایگی ایران، خطر افزایش گرایش‌های تجزیه طلبانه در کشور را هم افزایش می دهد. هر چند موفقیت یا ناکامی چنین گرایش هایی به شرایط داخلی ایران بستگی دارد. اگر  کشور اقتصاد فعالی داشته باشد، اوضاع مردم و سیاست خوب باشد، این گرایش ها به موفقیتی دست پیدا نمی کنند.  اما اگر شرایط مطلوب نباشد، شانس موفقیت آن ها افزایش خواهد یافت.»

ایران دست کم از زمان خیزش کردها در دهه 1320 و تشکیل جمهوری 10 ماهه مهاباد ( از بهمن 1324 تا آذر 1325)، با تلاش نیروهای مخالف سیاسی و شبه نظامی کرد برای به دست آوردن استقلال روبه‌رو بوده است.

شیرین هانتر می گوید: «تشکیل یک کردستان مستقل در عراق می تواند جنبش های مشابه در ایران را نیز تشویق کند، به ویژه آن که مسعود بارزانی به راستی رویای تشکیل کردستان بزرگ را دارد. از آن گذشته، پدر وی "ملا مصطفی"، ایرانی بوده است. اما ایران تنها کشوری نیست که با تهدید جدایی کردستان روبه رو است؛  با وجود این باور اردوغان (نخست وزیر ترکیه) که می پندارد می تواند با توافقی با بارزانی دست پیدا کند اما بدون شک، ترکیه نیز درست پس از ایران، در صف قرار دارد. ممکن است فوری این اتفاق نیفتد اما سرانجام پیش می آید.

در فضای آشفته پس از انقلاب ایران و هم‌چنین آغاز جنگ ایران و عراق، کردهای ایران تلاش بسیاری برای مبارزه با دولت مرکزی ایران کردند اما سرکوب گسترده و ترور برخی رهبران کلیدی احزاب مخالف کرد در اروپا، آن‌ها را تضعیف کرد.

در سال های گذشته، با وجود تمایل جدی کردهای ایران به مشارکت در انتخابات و فضای سیاسی کشور، اعمال محرومیت های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی علیه آن‌ها، مهم ترین دستور کار حکومت مرکزی ایران بوده است. 

در وضعیت کنونی، از زمان اوج گیری بحران در عراق و تصمیم بارزانی برای برگزاری رفراندوم نیز عموما دولتمردان، سرداران و روحانیون حکومتی، بدون این که وعده ای برای بهبود اوضاع در کردستان و رفع تبعیض ها طرح کرده باشند، نوک حمله‌های خود را متوجه رهبران کردستان عراق، ایالات متحده و اسراییل کرده اند؛ برای نمونه، «احمد خاتمی»، از اعضای مجلس خبرگان با هشدار نسبت به پیامدهای برگزاری همه‌پرسی استقلال کردستان عراق، گفت: «باید جلوی این توطئه را گرفت چون یک غده سرطانی دیگری مانند اسراییل در منطقه تشکیل می‌شود.» 

«مرضیه افخم»، سخن‌گوی وزارت امور خارجه ایران هم برای نشان دادن اعتراض خود به تصمیم مسعود بارزانی برای اعلام استقلال عراق، آن را «توطئه صهیونیسم» خوانده است. گرچه احتمال عملی شدن تصمیم بارزانی در حال حاضر بعید به نظر می رسد. به جز ایران و ترکیه، ایالات متحده به طور صریح مخالفت خود را با چنین تصمیمی اعلام کرده است.

یک تحلیل گر آشنا به مسایل اقلیم کردستان در تهران به «ایران وایر» می گوید: «موافقم که تجزیه عراق برای ایران، به ویژه در بخش کردنشین می تواند دردسرآفرین باشد اما نباید آن را به عنوان یک کابوس نشان دهیم.  اکثریت کردها در ایران علاقه ای به پیوستن به اقلیم کردستان و جدا شدن از ایران ندارند. بخشی از آن به دلیل حس میهن پرستانه است اما دلایل منطقی دقیقی نیز وجود دارد. حتی به فرض جدا شدن اقلیم کردستان، این کشور، منطقه ای امن نخواهد بود؛ کشوری ضعیف، درگیر جنگ همیشگی داخلی بین شیعه ها و سنی های عراق خواهد ماند. هر زمانی در صورت قدرت گیری شیعیان یا سنی ها، احتمال لشکرکشی به کشور فرضی کردستان وجود خواهد داشت و این یعنی زندگی در شرایط نا امن که مورد نظر تعداد زیادی از کردهای ایران نیست.

او معتقد است: «مسعود بارزانی هم می داند طرحش عملی نخواهد بود اما او بازیگر سیاسی خوبی است. می داند می تواند از هراس فعلی ترکیه، ایران، ایالات متحده و دولت مرکزی عراق استفاده کند و امتیازهای لازم را از آن ها بگیرد؛ مثلا از ایران بخواهد از حمایت خود از نوری المالکی که به شدت در میان اقلیم کردستان عراق منفور است، دست بکشد و اجازه دهد یک شیعه ملی گراتر و سکولار تر وارد میدان شود.»

وزارت خارجه ایران در هفته های گذشته، در موضع گیری هایی که می تواند به یک چرخش سیاسی تعبیر شود، اعلام کرده است تهران اصراری بر ادامه حضور نوری المالکی در قدرت ندارد. 

با این حال، «نادر هاشمی»، رییس مطالعات خاورمیانه «دانشگاه دنور» در مورد رویارویی تهران با بحران عراق و اقلیم کردستان به «ایران‌وایر» می گوید: «ایران نگرانی های گسترده ای در مورد تحولات اخیر عراق دارد؛ نخست این که مایل است مطمئن باشد حزب سیاسی شیعه در قدرت باقی خواهد ماند و بر سیستم سیاسی استیلا خواهد داشت. هراس اصلی ایران این است که ظهور یک نیروی سیاسی سنی- افراطی یا میانه رو -  کل قدرت ایران در منطقه را کاهش و قدرت و نفوذ عربستان را افزایش می دهد.»

این استاد روابط بین الملل، نگرانی دوم تهران را چنین مطرح می کند: «با توجه به روابط نزدیک اقلیم کردستان عراق با غرب و هم‌چنین اسراییل، یک کردستان مستقل می تواند چالش های امنیتی برای ایران به همراه داشته باشد. به همین دلیل است که "بنیامین نتانیاهو" آشکارا از استقلال کردستان حمایت کرده است. تنها می ماند این که ببینیم نفوذ ایران بر مسعود بارزانی چه اندازه است. اخبار اخیر از آن حکایت دارند که شاید کردها خواست بلندمدت خود برای استقلال را عقب بیندازند به این شرط که استقلال بیش‌تری از دولت مرکزی عراق داشته باشند. یکی از مزایای دنبال کردن چنین گزینه ای این است که دست کم در شرایط کنونی، روابط تهران و اربیل را حسنه نگه می دارد.»

مشاجره ها بر سر استقلال اقلیم کردستان عراق در حالی ادامه دارد که با بالا گرفتن درگیری ها در شهر کوچک «کوبانی» در کردستان سوریه میان شبه نظامیان اسلام گرای داعش و نیروهای محلی، خبرهای ضد و نقیضی از همکاری نیروهای نظامی ایران و پیش‌مرگ های اقلیم  کردستان عراق برای عقب راندن نیروهای داعش در نشریه هایی هم‌چون «الشرق الوسط» – چاپ لندن – منتشر شده است. خبرگزاری «فارس»، نزدیک به سپاه پاسداران، این خبر را تکذیب کرده است. 

به نظر می آید با بالا گرفتن خطر نزدیک شدن نیروهای داعش به مرزهای اقلیم کردستان عراق، انگیزه های رهبران آن برای اعلام استقلال، دست کم در شرایط کنونی، با کاهش قابل توجهی روبه‌ خواهد شد. با این حال، این رویدادهای مقطعی چیزی از عمق نگرانی ایران درباره کردستان کم نمی کنند. این شاهنامه را باید تا آخر خواند.