توهین به مقدسات؛ اتهام مبهم و قربانیان متعدد

۱)  "توهین به مقدسات" در قوانین ایران چگونه تعریف شده و مجازات آن چیست؟

۲) بیشترین افرادی که به اتهام توهین به مقدسات محکوم می شوند، چه کسانی هستند؟

۳) چه رفتارهایی "توهین" محسوب شده و منظور از "مقدسات" چیست؟

موسی برزین خلیفه لو، حقوقدان در این بلاگ به این پرسش ها پاسخ می دهد.

"توهین به مقدسات"، عبارتی است که در جامعه ایران به بهانه های مختلف و در زمینه های مختلف شنیده می شود اما وقتی این عبارت به عنوان اتهام به کار گرفته شود، جنبه جدی تری به خود می گیرد. یک نشریه ممکن است به اتهام توهین به مقدسات توقیف شود، یک فرد ممکن است به این اتهام به پای چوبه دار رود، شهروندی ممکن است به دلیل توهین به مقدسات راهی زندان شود، فردی ممکن است به این اتهام از شغل خود اخراج شود و ...

برای همه اینها در جامعه ایران نمونه هایی وجود دارد: از اعدام شدن به دلیل توهین به مقدسات تا توقیف نشریه. شاید بتوان یکی از مشهورترین پرونده توهین به مقدسات را پرونده آقای هاشم آقاجری دانست که در زمان خود جنجال های فراوانی ایجاد کرد. ایشان در یکی از سخنرانی های انتقادی خود مسائلی را در حوزه دین مطرح کردند که موجب صدور حکم اعدام ایشان در دادگاه بدوی شد، در حالی که در این سخنرانی به مبانی دین هیچ گونه اهانتی نشده بود.

توهین به مقدسات اتهامی است که قضات دادگاه های انقلاب در ایران به کرات بدان متوسل می شوند. نویسندگان و خبرنگاران، بیشترین افرادی هستند که به این اتهام محکوم می شوند. ممکن است خبرنگاری در یک نشریه بدون قصد توهین مطلبی انتقادی در حوزه مذهب منتشر کند و پس از آن با اتهام توهین مواجه شده و خود را راهی زندان کرده و نشریه را به دام توقیف اندازد.

اتهام توهین به مقدسات از یک طرف به دلیل بافت مذهبی جامعه و از طرف دیگر به دلیل ابهامات قانونی، مورد علاقه برخی از قضات قرار گرفته است. اما سوال اینجا است که توهین به مقدسات در قوانین ایران چه شرایطی دارد و کدام عمل توهین به مقدسات محسوب می شود؟

گرچه از لحاظ اخلاقی اهانت به مقدسات دینی، امری مذموم و ناپسند است، لکن زمانی که این اهانت بخواهد جنبه کیفری پیدا کرده و به عنوان جرم مطرح شود، ضروری است اصول حقوق کیفری در نظر گرفته شود. به عبارتی واکنش اخلاقی به توهین به مقدسات و واکنش کیفری نسبت به  آن نمی تواند یکسان باشد. بدین منظور نمی توان هر اهانت و یا هتک حرمتی را به دین و یا مذهب، اهانت کیفری تلقی کرد.

مهمترین مواد قانونی مربوط به توهین به مقدسات در قانون مجازات اسلامی و قانون مطبوعات ذکر شده است. بر اساس ماده ۵۱۳ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات): "هرکس به مقدسات اسلام و یا هریک از انبيای عظام یا ائمه طاهرین یا حضرت صدیقه طاهره اهانت نماید، اگر مشمول حکم ساب النبی باشد، اعدام می شود و در غير این صورت به حبس از یک تا پنج سال محکوم خواهد شد." و همچنین بر طبق ماده ۲۶ قانون مطبوعات "هر کس به وسیله مطبوعات به دین مبین اسلام و مقدسات آن اهانت کند، در صورتی که به ارتداد منجر شود حکم ارتداد در حق وی‌ صادر و اجرا و اگر به ارتداد نیانجامد، طبق نظر حاکم شرع بر اساس قانون تعزیرات با وی رفتار خواهد شد."

همانطور که از متن مواد پیدا است اگر توهین به حدی باشد که فرد را از دین خارج کند، وی مرتد فرض شده و به اعدام محکوم خواهد شد اما اگر به حد ارتداد نرسد مجازات حبس شامل توهین کننده خواهد شد. همچنین توهین به مقدسات در یک نشریه می تواند باعث توقیف و لغو مجوز آن نشریه شود. اما مساله مهم این است که چه رفتارهایی توهین محسوب می شود و منظور از مقدسات چیست؟

در مورد مساله اول ماده واحده ای با عنوان قانون استفساريه نسبت به کلمه اهانت، توهين و يا هتك حرمت مندرج در مقررات جزائي از طرف مجلس شورای اسلامی تصویب شده است. بر اساس این ماده واحده، "از نظر مقررات کيفري اهانت و توهين و ... عبارت است از به كار بردن الفاظي که صريح يا ظاهر باشد و يا ارتكاب اعمال و انجام حرکاتي که با لحاظ عرفيات جامعه و با در نظر گرفتن شرايط زماني و مكاني و موقعيت اشخاص موجب تخفيف و تحقير آنان شود و با عدم ظهور الفاظ توهين تلقي نمي گردد."

با تصویب این ماده واحده قسمتی از مشکلات مربوط به مفهوم توهین برطرف شد لکن هنوز معنا و مفهوم توهین به روشنی مشخص نیست. از طرف دیگر با توجه به اینکه این ماده واحده عرف را ملاک تشخیص توهین قرار داده است، بهتر بود برای احراز آن، در جلسه محاکمه هیات منصفه ای بی طرف در مورد آن نظر می داد. کلی بودن ماده از یک طرف و اختیار قاضی در تشخیص مصادیق توهین می تواند حقوق متهم را از بین برده و موجب سوء استفاده و سرکوب اندیشمندان شود. به خصوص با وضعیت فعلی در ایران که حکومت سیاسی خود را با اسلام پیوند زده است.

مساله مهم دیگر این است که مقدسات مذهبی چیست؟ با توجه به اصول حقوق کیفری از جمله اصل عدم تفسیر موسع، لازم است مقدسات به صورت محدود تفسیر شود. به این معنی که گسترش دامنه و قلمرو مقدسات، برخلاف اصول حقوق کیفری و موازین حقوق بشری است. اصل برائت از یک طرف و همچنین اصل آزادی عقیده و بیان اقتضا می کند هر امر دینی را جزو مقدسات ندانیم. وقتی مقدسات بار حقوقی پیدا می کند باید حتی المقدور از گسترش آن خودداری شود. بنابراین منظور از مقدسات در حقوق ایران مبانی و اصول دین اسلام است. وارد نمودن دیگر آموزه های مذهبی به قلمرو مقدسات بدون شک امری خلاف قانون بوده و آزادی های مشروع شهروندان را به مخاطره می اندازد.

مجازات جرم توهین به مقدسات مساله دیگری است که می توان بدان اشاره کرد. بر اساس قوانین ایران اگر توهین به حدی باشد که موجب ارتداد فرد یا ساب النبی بودن وی شود، مرتکب به مجازات اعدام محکوم خواهد شد. در این مورد باید توجه داشت گرچه این موضوع در قانون پیش بینی شده ولی در عمل اجرای آن بسیار بعید به نظر می رسد. زیرا اثبات اینکه یک فرد به دلیل توهین از دین خارج شده است بسیار مشکل است، به عبارتی جنانچه فرد اقرار به مرتد شدن نکند نمی توان وی را مرتد دانست هر جند که مرتکب توهین به مقدسات شده باشد.