شرايط برای ورود سرمایه به ایران و استفاده از نیروی کار ایرانی بهتر شده است

توافق هسته ای ایران با پنج قدرت جهان، گمانه زنی های تازه ای را در این خصوص مطرح کرده است که چه گونه و تا چه حد لغو تحریم ها و به تبع آن، سرمایه گذاری خارجی ایران را تغییر خواهد داد.

گزارش تاجران و بازرگانان اروپایی که این روزها هتل های ایران را به امید یافتن فرصت هایی تازه پر کرده اند، از ایران تصویر کشوری را به دست می دهد که پس از سال ها تبعید، دوباره به اقتصاد جهانی می پیوندد. 

با این حال، ایران برای سرمایه گذاران خارجی هم‌چنان سرزمین ناشناخته ای است. آن ها باید از خطرات و ریسک هایی که سیاست ایران بر آن ها تحمیل می کند و همین طور از موانعی مثل فساد و قوانین ضعیفِ حاکم بر کپی رایت و مالکیت، ارزیابی دقیقی داشته باشند.

«جواد صالحی اصفهانی»، پروفسور اقتصاد در دانشگاه «ویرجینیا تک» و پژوهش‌گر غیرمقیم در «مؤسسه بروکینگز» است. او در مصاحبه ای با «ایران‌وایر»، از چالش های پیش روی سرمایه گذاران خارجی صحبت می کند.

از نظر شما، توافق هسته ای امسال چه گونه چشم انداز خارجی هایی را که خواهان سرمایه گذاری در ایران هستند، تغییر داده است؟

• پیش از توافق، هیچ چشم‌انداز و امیدی برای برداشت تحریم ها نبود. به همین دلیل، خارجی ها حتی فکر سرمایه گذاری در ایران را هم نمی کردند. شرایط در واقع داشت بدتر هم می شد. اگر تحریم های بیش تری وضع می شد، ایران دیگر نمی توانست حتی گاز یا نفت خود را هم صادر کند. شرکت های امریکایی نمی توانستند هیچ تجارتی در ایران انجام دهند و کشورهای دیگر هم می بایست برای کار در ایران از امریکایی ها اجازه می گرفتند و گرنه با این خطر مواجه می شدند که از بازار امریکا حذف شوند. به همین دلایل، توافق ۱۴ ژوییه تغییر بسیار بزرگی محسوب می شود، گو این که تحریم ها هنوز برداشته نشده اند. برداشت تحریم ها منوط است به تحقق و اجرای بعضی موارد در «برنامه جامع اقدام مشترک‎‎» (برجام) که البته آن هم در حال پیشرفت است.

 

الان چه نوع تحریم هایی مطرح هستند؟

• حداقل سه نوع تحریم مطرح است؛ تحریم های اروپا که احتمالاً سریع تر از بقیه تحریم ها برداشته شوند و آن بخش از تحریم های امریکا که توسط کنگره این کشور تبدیل به قانون نشده اند. بنابراین، با اقدامات اجرایی و امضای اوباما می توانند برداشته شوند. اوباما نامه ای نوشته و خواستار اجرای این کار شده است. دسته آخر، تحریم هایی هستند که بخشی از قانون امریکا شده اند و برداشتن آن ها نیاز به اقداماتی در کنگره دارد. این دسته از تحریم ها احتملاً برای مدت زیادی برداشته نخواهند شد.

 

برداشتن تحریم ها چه معنا و پیامدی برای سرمایه گذاران امریکایی از یک سو و همتایان اروپایی آن ها از سوی دیگر خواهد داشت؟

• تفاوتِ بسیار مهمی است چرا که شرکت های امریکایی نه فقط توسط قانون های موجود مبنی بر عدم تجارت با ایران بلکه توسط حکومت هم بیش از پیش محدود می شوند. قانون گذاران در امریکا به احتمال زیاد قوانینی را به تصویب برسانند که به موجب آن ها، شرکت هایی که در ایالت های قانون گذاران ثبت شده اند، از تجارت با ایران منع خواهند شد. از آن طرف، در ایران محافظه کاران و آیت الله خامنه ای نیز نگرانی های خود را در مورد تجارت با امریکا دارند. بنابراین، شرکت های امریکایی در مقایسه با شرکت های اروپایی بیش تر تحت فشار خواهند بود.

 

به نظر شما، سرمایه گذاران خارجی به کدام حوزه از اقتصاد ایران علاقه بیش تری نشان خواهند داد؟

• در این مرحله، موضوع علاقه در سطحی کاملاً انتزاعی مطرح می شود. آن موقع که قیمت نفت بالا بود و ایران پول زیادی از فروش نفت در اختیار داشت، هم چنان حجم بسیار زیادی کالا از خارج و اغلب با قیمت بالا خریداری می کرد چون مجبور بود این اجناس را از کانال های ثالثی مثل دوبی بخرد. امسال قیمت نفت به شکل بی سابقه ای پایین بود؛ حدود یک چهارم قیمتِ دو سالِ پیش. در ضمن، چشم انداز افزایش قیمت نفت در آینده ای نزدیک چندان روشن نیست. شکی نیست که وقتی شرکت های خارجی می بینند که ایرانی ها اجناس و کالاهای خود را با چنین زحمتی از کانال های ثالث خریداری می کنند و تا این حد خواهان کالاهای غربی هستند، به درستی به این نتیجه می رسند که ایران بازار خوبی برای آن ها است. البته الان این وضع به نوعی دیگر وجود ندارد چون مصرف کنندگان قدرت خرید سابق را ندارند و سیاست های وارداتی هم تغییر کرده اند.
  مقامات حکومت ایران از دو شیوه مختلف برای سرمایه گذاری خارجی در ایران آگاه هستند؛ در شیوه اول، ایران به چشم یک بازار مصرف نگاه می شود. شیوه دوم، «سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی» (FDI) است؛ به این معنا که شرکت های تجاری سرمایه و تکنولوژی را وارد ایران می کنند، نیروی کار ایران را آموزش می دهند و غیره. حکومت ایران به این شیوه دوم علاقه بسیار زیادی نشان می دهد و مقامات در صحبت های خود بارها تصریح کرده اند که علاقه ای به شیوه اول ندارند.
  ایران برای سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، کشوری ناشناخته است. در واقع، ایران هیچ وقت هدفِ جدیِ سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی نبوده چون پول نفت در اختیار داشته و نیروی کار در ایران نسبتاً گران بوده است. ولی حالا شرایط فرق کرده است؛ به دلیل تحریم ها و دو،سه سال رکود و حتی سقوط اقتصادی، قیمت واقعی دستمزدها پایین آمده، بنابراین، شرایط برای ورود سرمایه به ایران و نیز استفاده از نیروی کار ایرانی به منظور تولید کالا برای بازار داخلی بهتر شده است. می خواهم بگویم، ایران حتی می تواند در بازار صادارات با چین هم رقابت کند. در این لحظه، دستمزد پایه در ایران روزی حدوداً یک دلار است ولی حدود یک سوم نیروی کار کم تر از این رقم دریافت می کنند.این هزینه کار رقابت بسیار زیادی ایجاد می کند. 
  ولی مانع اصلی بر سر راه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی این است که ایران از نظر سیاسی تصمیم خود را نگرفته که آیا مایل است شرکت های خارجی در ایران فعالیت کنند یا خیر. ایران هنوز کشوری انقلابی است با سیاستی سیال و جناح راستی پرهیاهو که به حضور خارجی در کشور هیچ علاقه ای ندارد.

 

سرمایه گذاران خارجی با چه چالش ها و خطراتی ممکن است در ایران رو به رو شوند که لزوماً در کشورهای دیگر با آن مواجه نمی شوند؟

• خطرات امنیتی پایین است. ایران از خیلی از کشورهای دیگر امن تر است؛ مثلاً نیجریه که حجم قابل توجهی سرمایه به خود جذب می کند، کشوری است که میزان ریسک در آن بسیار بالاتر است، گروگان می گیرند و غیره و غیره. ایران یکی از کشورهای امنِ خاورمیانه است و این خودش امتیاز بزرگی است.
  اما خطرات سیاسی بالا به نظر می رسد ولی اگر شرکت ها به ایران بروند و با سیاست کشور از نزدیک آشنا شوند، تصویر روشن تر و احساس بهتری برایشان ایجاد می شود. مراکز قدرت در ایران پیام صریحی می فرستند که خواهان سرمایه گذاری و تکنولوژی خارجی در ایران هستند. سخنان آیت الله خامنه ای در تأیید انتقال تکنولوژی بوده و هرگز به طور مشخص سرمایه گذاری خارجی را حذف نکرده است. البته درباره آثار و تبعات فرهنگیِ سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و نیز ورود سرمایه و شرکت های خارجی ابهاماتی وجود دارد.
  در ایران این نگرانی هست که ورود تعداد زیادی بازدیدکننده و توریست خارجی، کنترل محدودیت هایی مثل حجاب، الکل و غیره را بیش از پیش سخت می کند. از این نظر، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران به سادگی چین نیست چون قید و بندهای اجتماعی در چین در مقایسه با ایران کم تر است.
  البته من مطمئن هستم که چینی ها هم در ابتدا نگران خارجی هایی بودند که علیه کمونیسم تبلیغ می کردند. با این حال، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی برای چین خوب کار کرده است. شاید برای ایران هم همین اتفاق بیفتد.

 

نظرتان درباره مشکلاتِ مربوط به کپی رایت و فساد چیست؟

• ایران در اجرای قوانین کپی رایت، چه در سطح ملی و چه در سطح بین المللی، بسیار ضعیف است. ولی این در عین حال، مشکلی است که می تواند از طریق همکاری و تعهد اصلاح شود. من مطمئن هستم به مجردی که ایرانی ها خود دست به ابتکار بزنند، به اجرای جدی تر قوانین کپی رایت علاقه و تعهد بیش تری نشان خواهند داد. هیچ مانعی برای به روز کردنِ این قوانین در ایران وجود ندارد و به روز هم خواهند شد.
  فساد در همه کشورهای در حال توسعه وجود دارد. نمی دانم آیا وضع ایران به خصوص بدتر باشد. احساس من این است که ایران از این نظر، از هند، مکزیک یا پاکستان خیلی بهتر است؛ حداقل تا جایی که به فسادِ سطح پایین مربوط می شود؛ یعنی مثلاً فساد در مواردی مثل امضای یک کاغذ یا چانه زدن با پلیس، خلاصه این جور موارد. فساد سطح بالا با قیمت نفت و نیز با تحریم ها بالا می رود چون باید برای دور زدنِ تحریم ها، به کارهایی فراقانونی دست زده شود. اگر حرف من درست باشد، معنی اش این است که با رفتنِ پول نفت و تحریم ها، فساد هم آرام آرام می رود.
  مسأله سومی هم هست و آن رقابت است. تجارت های خارجی وقتی در کشور میزبان وارد فضایی رقابتی می شوند که در آن قوانین و معاهدات مالکیت به درستی اجرا می شوند، به طور کلی موفق تر عمل می کنند. ایران از این نظر تا حدی ضعیف است، به ویژه از این جهت که مرزِ بینِ بخش عمومی و بخش خصوص چندان روشن نیست. [در ایران] شرکت های زیادی هستند که بخشی از آن ها دست حکومت است و بخش دیگرشان دست بخش خصوصی. سهام ین شرکت ها در بازار بورس تهران عرضه می شود ولی سهام داران اصلی آن ها در رابطه ای نزدیک با حکومت یا با سپاه پاسداران [که هم چنان تحت تحریم های امریکا است] قرار دارند.
  وقتی شرکت ها وارد ایران شدند، به درک و دریافتِ بهتری از جزییات این مسايل دست می یابند. اگر ایران سرمایه گذاران خارجی را کسانی ببیند که برای کمک به کاریابی و آموزش جوانان ایرانی به کشور آمده اند، در این صورت نگاه ها به سرمایه گذاری خارجی عوض خواهد شد. مهم تر آن که سرمایه گذاری خارجی، رقابت و قدرت بخش خصوص ایران را افزایش می دهد. بسیاری از شرکت های خصوصی ایران دچار این مشکل هستند که برای تجارت خود، از فضایی رقابتی در داخل کشور بهره مند نیستند. بنابراین، مسأله این نیست که تجارت خارجی علیه ایران است، مسأله این است که فضایی غیر رقابتی علیه تجارت خارجی و بخش خصوصیِ ایران عمل می کند. من البته خوشبین هستم که سرمایه گذاران خارجی با اقداماتی جدی و صحیح در سرمایه گذاری، می توانند شرایط را در ایران تغییر دهند.

 

سرمایه گذاری خارجی از چه راه هایی می تواند زندگی مردم عادی را در ایران تغییر دهد؟

• بیش تر از طریق کار و آموزش مهارت ها. اگر سرمایه گذاری خارجی برود سراغ صنعت پتروشیمی و پالایش نفت، تأثیر بسیار کمی بر مسأله اشتغال خواهد داشت. ولی اگر در عوض، وارد بخش ساخت (manufacturing) و دیگر صنایعی شود که از سرمایه انسانی بهره می گیرد، در این صورت واقعاً می تواند بر زندگی افراد تأثیری جدی داشته باشد. وقتی مثلاً شرکتی خارجی می آید و سرمایه اش را وارد می کند و در فلان شهر کوچک مغازه ای باز می کند و به کارگران آموزش می دهد و شغل هایی ثابت در اختیار آن ها قرار می دهد، نگاه عمومی به سرمایه گذاری خارجی عوض می شود. ایران باید نگاهش را به بازارهای جهانی عوض کند؛ همان کاری که آسیای شرقی کرد.
  تجربه ایران از بازارهای جهانی زیر سایه ملی شدن نفت، کودتا و توطئه خارجی، تیره و تار شده است. به نظر من، ایرانی ها حاضرند در تعامل خود با جهان، از تجارت نفت فراتر بروند. آن ها می گویند:«نفت ما را می گیرند، احتملاً هم به قیمتی بسیار نازل؛ بعد هم کمی پول به ما می دهند که بخشی از آن هم به شکل کالا است.»
  این نگاه، سرچشمه نارضایتی ایرانیان از نظم جهانی بوده است. اگر این نگاه را به این صورت درآوریم که «من به تو نیروی کار می دهم، تو به من آموزش بده؛ من درآمد به دست می آورم و بعد می توانم خودم تصمیم بگیرم چه چیزهایی با پول بخرم»، آن وقت با همان نوع جهانی شدنی مواجه می شویم که در هند و آسیای شرقی موفق از آب در آمد. این پدیده هنوز در هیچ بخشی از خاورمیانه کار نکرده ولی در ایران می تواند کار کند.