رامین جهانبگلو: جامعه ايران بايد از فرهنگ قصاص و انتقام عبور كند

هفته گذشته «یوجین دی‌کوک»، یکی از رهبران شناخته شده «جوخه مرگ» در دوران آپارتاید پس از تحمل ۲۰ سال زندان، حکم عفو گرفت. براساس اعتراف های خود او، در این دوران مرتکب بیش از 100 قتل و شکنجه با هدف مقابله با مخالفان دولت شده بود.

او که «شَرِ اَزَلی» لقب گرفته، سال ۱۹۹۶ به دلیل این جنایت ها دو بار به حبس ابد و ۲۱۲ سال زندان محکوم شد. اما هفته گذشته به گفته وزیر دادگستری آفریقای جنوبی، به خاطر «تحکیم وحدت ملی» آزادش کردند.

  «رامین جهانبگلو»، محقق و استاد فلسفه در گفت‌وگو با «ايران‌واير»، حکم عفو دی‌کوک را نشان‌گر بلوغ سیاسی جامعه آفریقای جنوبی دانسته و می گوید: «این حکم نشان‌گر آن است که جامعه آفریقای جنوبی می خواهد یک صفحه تاریک از تاریخ خود را دو مرتبه ورق بزند. آفریقای جنوبی پس از این که ماندلا آزاد شد و انتخابات ریاست جمهوری را در سال ۱۹۹۴ برگزار کرد و پس از تشکیل کمیسیون های حقیقت یاب که بدین ترتیب دوران آپارتاید به اتمام رسید، با مساله دیگری روبه رو شد و آن هم‌زیستی مسالمت آمیز در مقابل روحیه انتقام جویی و کین توزی بود.»

جهانبگلو با اشاره به مشاهدات خود در مورد بسیاری از افرادی که در دوران آپارتاید یا خودشان تحت ستم افرادی مثل دی‌کوک بوده و یا بستگان‌شان را در این دوران از دست داده اند، می گوید: «بسیاری از این افراد معتقد هستند که بخشش تنها راه عبور از خاطرات تلخ دوران آپارتاید است؛ مثلا "دومیزا نتسبزا" با وجود این که خودش مورد شکنجه دی‌کوک قرار گرفته بود، معتقد به حاکمیت قانون است و می گوید عفو کسی مانند دی‌کوک به نوعی به حاکمیت قانون در آفریقای جنوبی کمک می کند. یا دختر "پورتیا شبانگو"، از افرادی که در سال ۱۹۸۹ به دست دی کوک در سوازیلند کشته شد هم اعتقاد دارد که این سیاست باعث می شود در عین حالی که تاریخ آپارتاید فراموش نشود، سیاست بخشش دنبال شود.»

وی معتقد است که از مدت ها قبل سیاست «عفو به جای انتقام» در آفریقای جنوبی اعمال شده است: «افرادی مثل "دزمون توتو" که سرپرستی کمیسیون های حقیقت یاب را برعهده داشته اند یا نلسون ماندلا که حزب "کنگره ملی آفریقا" را رهبری می کرد و رییس جمهوری بود، از این سیاست استفاده کرده و مدام می گفتند که آفریقای جنوبی اگر بخواهد همیشه درگیر فکر انتقام جویی از مستبدان دوران آپارتاید باشد، نمی تواند فصل جدیدی را آغاز کند.»

جهانبگلو در این ارتباط، از فلسفه «اوبونتو» در آفریقای جنوبی یاد می کند: «اين نگرش فلسفی، مبتنی بر انسان دوستی است با تاکید بر این که اگر می خواهید کاری را به عنوان یک انسان انجام دهید، باید به فکر انسان دیگری باشید.»

جهانبگلو معتقد است:« بشریت مشترک بدون "شفقت" اصولا امکان پذیر نیست.»

وی در این  ارتباط، نقل قولی از ماندلا می آورد:«اگر بخواهیم با دشمنان خود صلح کنیم، باید با آن ها همکاری کنیم. »

این استاد دانشگاه تاکید می کند:« این گفته بدین معنا نیست که مثلا فردا دی‌کوک رییس جمهور آفریقا شود. به هر حال، او به جنایاتی که مرتکب شده، اعتراف کرده است و فرقی نمی کند که پس از تحمل ۲۰ سال حبس، حالا در زندان باشد و یا در جامعه آفریقای جنوبی زندگی کند. مساله این است که کشتن دشمنان هیچ کمکی به پیشبرد آزادی نمی کند و تنها نشان‌گر ترس از دشمنان و ترس از آزادی است.»

این مساله چه  قدر می تواند برای جهانیان مهم باشد؟

• به نظر من، بخششی که در آفریقای جنوبی و شیلی تجربه شد، هسته مرکزی هر حرکت اجتماعی و آزادی را تشکیل می دهد و برای پیشبرد دمکراسی امری لازم است. اتفاقی که در آفریقا جنوبی افتاد، به جهانیان نشان داد که به گذشته نباید پشت کرد ولی آن را هم نباید به فراموشی سپرد. باید از آن عبور کرد وگرنه آینده ای در کار نخواهد بود. آفریقای جنوبی نشان داد که جنایات های افرادی مانند دی‌کوک را فراموش نمی کند و به فرزندان خود در مدرسه ها در مورد این دوران آموزش می دهد ولی بنیان و اساس دموکراسی نمی تواند انتقام جویی باشد زیرا انتقام جویی در دموکراسی به معنای فراهم آوردن مرگ آن خواهد بود.

تا چه میزان سیاست عفو به جای انتقام مورد پذیرش عموم جامعه آفریقای جنوبی قرار گرفته است؟

• این کمیته ها البته سختی ها و فراز و نشیب های خاص خودشان را داشتند. به طور طبیعی، روبه رو شدن کسانی که به هر صورت تحت ستم قرار گرفته یا اطرافیان‌شان کشته شده بودند با ماموران امنیتی و اطلاعاتی دوران آپارتاید سخت بود ولی در گزارشی که از آن جلسه ها بیرون آمد، بر این موضوع تاکید شده بود که مساله اصلی آفریقای جنوبی «عدالت» است و نه انتقام. به نوعی هدف شکل گیری چنین کمیسیون هایی، آشکار شدن حقیقت تاریخی آپارتاید عنوان شده بود. این در حالی است که خیلی ها ادعا می کردند باید سخت ترین برخوردها با کسانی که در آپارتاید نقش داشتند، انجام می شد.»
• رامین جهانبگلو  با اشاره به اين  كه در بسیای از موارد، از جمله در کشوری مثل ایران، حقایق تاریخی و استدلال ها هیچ مورد توجه قرار نمی گیرند و بیش‌تر مساله انتقام جویی شخصی مطرح می شود، تاكيد می كند: «انتقام جویی شخصی، کمکی به درک تاریخ نمی کند. در حال حاضر، آفریقای جنوبی به مراتب فهم بهتری از دوران آپارتاید دارد و کسانی که حتی آن دوران را زندگی نکرده اند، این  قابلیت را پیدا می کنند که به صورت تاریخی با آن دوران برخورد کنند. البته این جا نقش رهبرانی مانند ماندلا و توتو را نباید نادیده گرفت. این رهبران به این نحوه تفکر مشروعیت و ارجحیت دادند و سبب شدند که مردم به نوعی با آن ها همگام و همراه شوند تا این انتقام جویی ها و کشتارها ادامه نیابند و حتی در میان سفیدپوستان هم احساس ناامنی ایجاد نشود که چون یک سیاه پوست رییس جمهور آفریقای جنوبی شده، سفید پوستان دیگر امنیت نخواهند داشت.
• من فکر می کنم این رویه سیاسی و اجتماعی آفریقای جنوبی سبب گذار از استبداد به دمکراسی شده است. این رویه در بسیاری از کشورهای دیگر نیز هم چون شیلی و آرژانتین به وقوع پیوسته است. رییس جمهور برزیل یک زن است که در دوران دیکتاتوری در زندان بوده و مورد شکنجه قرار گرفته است ولی با این وجود هیچ گاه از زبان وی مساله انتقام جویی شنیده نمی شود. شاید همین برخورد به جامعه کمک کند که به "عدالت ترمیمی" برسد. کشورهایی که به عدالت ترمیمی رسیده اند، بهتر توانسته اند حکم اعدام را لغو کنند یا با این مساله برخورد کنند.»

آیا چنین مکانیسم هایی در جامعه ایران می تواند موفق عمل کند؟

این مکانیسم ها برای ایران هم می تواند مکانیسم های درستی باشد. برخی از هم‌وطنان می گویند که با بخشش، عدالت زیرپا گذاشته می شود ولی چنین حرفی درست نیست. مساله این نیست که عدالت زیر پا قرار گیرد، مساله این است که جامعه از انتقام جویی و قصاص عبور کند چون که عدالت، قصاص نیست و قصاص عدالت نیست.