خوش‌بین‌های هسته‎ای

دوم آوریل امسال، ایران، امریکا و پنج قدرت دیگر جهان در مورد برنامه هسته ای ایران به «چارچوب توافق» دست یافتند. قرار است در زودترین حالت، در سی‌ام ژوئن توافق نهایی امضا شود.

براساس این توافق، نهادها و آژانس های بین المللی برای نظارت بر تسهیلات ایران، دسترسی و فرصت بیش‌تری خواهند داشت و ایران نیز به جامعه بین المللیِ تحقیق و توسعه راه خواهد یافت. ولی باید مواد و مصالحی را که در ساخت بمب اتمی به کار می آید، کنار بگذارد.

در این لحظه، روشن نیست چه تحریم هایی برداشته خواهند شد و همین نکته احتمالاً در چند ماه پیش رو به یکی از موضوعات اصلی بحث و مناقشه بدل خواهد شد.

این دور جدید از مباحثات و مذاکرات تنها حدود یک سال و نیم است که وارد عرصه سیاسی شده، ولی توانایی هسته ای ایران به هیچ وجه پدیده تازه ای نیست. ایران از حدود 40 سال پیش میزان تولیدی برق خود را برای مصارف داخلی افزایش داده است و در دوران شاه بود که پای فن آوری هسته ای به کشور باز شد.

«چارلز نس» (Charles Naas) که در روز‌های نخست انقلاب ایران، کاردار و معاون سفیر امریکا در تهران بود، می گوید: «شاه مصمم شد ۲۰ رآکتور هسته‌ای تولید کند. فرانسه و آلمان توسعه برنامه هسته‌ای ایران را به عهده گرفتند.»

«هنری پرچت» (Henry Precht) در دوران انقلاب و ماجرای گروگان‌گیری، مسوول میز ایران در وزارت امور خارجه امریکا بود. می گوید: «به نظر من، مسأله بیش از هر چیز، مسأله غرور ملی است. ایران باید بتواند به همان اندازه پاکستان و کره جنوبی به پیشرفت تکنولوژیک دست یابد. این نکته، عامل بسیار مهمی در فهمِ برخوردِ حکومت ایران با مسأله هسته ای است.»

این غرور ملیِ جریحه دار شده توضیح می دهد که چرا مذاکرات تا این حد به درازا کشیده شده و چرا همواره با بدبینی و سوء ظن آمیخته بوده است.

«جان لیمبرت» در سال ۱۳۵۷ از مقامات رسمی‌ سفارت امریکا در تهران بود که در جریان اشغال سفارت به گروگان گرفته شد. می گوید:«برنامه [هسته ای] ایران هرچه باشد، هر ارزشی هم که داشته باشد، برای شأن، کرامت، اعتبار و جایگاه ایران اهمیت نمادین فوق العاده ای دارد... اگر فقط مسأله به موضوعات فنی مربوط می شد، احتمالاً خیلی وقت پیش از این ها حل و فصل شده بود. برای طرف ایرانی، ماجرا بسیار نمادین است و البته فکر می کنم این حرف در مورد امریکایی ها هم صادق باشد.»

از نظر لیمبرت، در این مقطع فرصتی برای ایران و امریکا پیش آمده تا بتوانند از بن بست سیاسی خارج شوند؛ بن بستی که از وقتی ایران او و ۵۱ تن دیگر از اعضای سفارت امریکا را به مدت ۴۴۴ روز به گروگان گرفت، وجود داشته است. لیمبرت می گوید: «امیدوارم از این مسیری که سر از ناکجا در می آورد، مسیری که در ۳۴ یا ۳۵ سال اخیر در آن راه می رفته ایم، خارج شویم. فقط به هم توهین می کردیم، تهدید می کردیم و حتی گاهی اوضاع از این هم بدتر می شد. لازم نیست حتماً با هم دوست و متحد باشیم؛ کشورهای زیادی هستند که با امریکا دوست نیستند؛ مهم این است که بتوانیم در مورد مسایلی که برای هر دو ما مهم است، مثل عراق یا «داعش»، با هم حرف بزنیم.» 

لیمبرت می گوید از وقتی‌ باراک اوباما در سال ۲۰۰۹ [۱۳۸۸] بر صندلی‌ ریاست جمهوری نشست، کاملاً مصمم بوده تا روابط را تغییر دهد: «حرف اوباما این بود که ما باید با دشمنان خود صحبت کنیم. این به نفع امریکا است. نباید در دو سوی مقابلِ یک مغاک بنشینیم و با نفرت به یک‎دیگر نگاه کنیم، توهین کنیم، تهدید کنیم و اتهام وارد کنیم. راه دیگری هم وجود دارد.»

از هنری پرچت پرسیدم آیا معقول است که اوباما برای امضای توافقی مناقشه برانگیز با دشمنی قدیمی تا این حد سرمایه گذاری کند. پرچت اقدام اوباما را در چارچوبی کلی تر و وسیع تر تفسیر می کند:«فکر می کنم تلاش اوباما با سیاست های خارجی او سازگار است. او در واقع دارد خراب‎کاری هایی را که بقیه برایش به جا گذاشته اند، درست می کند؛ کوبا، اشغال عراق، بن بست افغانستان و انزوای ایران. به نظر من، سعی اوباما این است که پیش از ترک کاخ سفید، اوضاع رابه شکل مقبول و معقولی در آورد.»

ولی در ایران چه کسی به دنبال توافق است؟ پرچت پاسخ می دهد: «فکر کنم حسن روحانی و همفکران او در دولت و حکومت. به نظرم، آن ها آقای خامنه‌ای را قانع خواهند کرد که برای ایجاد ثبات در کشور، پیشرفت اقصادی و حضور دوباره ایران در جامعه جهانی‌، دست‌یابی به توافق شرط لازم است. توافق نهایی حتماً با تأیید آقای خامنه‌ای خواهد بود ولی او هم تحت تأثیر گفته ها و برداشت های رییس جمهور، وزیر امور خارجه و دیگر اعضای تیم مذاکره کننده خواهد بود. به نظر من، این افراد نفوذ زیادی بر او دارند. آیت الله خامنه‌ای کسی‌ نیست که با توجه به جایگاهش، به امریکا اعتمادی داشته باشد. بنابراین، قانع کردن او خودش کار بسیار مهمی است.»

در واشنگتن، اعضای جمهوری خواهِ کنگره در مورد موضع اوباما نسبت به ایران بدبین هستند و برخی می خواهند در آن خلل ایجاد کنند. چندی پیش ۴۷ سناتور امریکا به آیت الله خامنه‌ای نامه نوشتند و به او هشدار دادند که چه بسا کنگره برای توافقی که اوباما و وزیر امور خارجه به آن دست یابند، اعتباری قایل نباشد. از آن سو، بعضی از محافظه کاران امریکا معتقدند که اوباما به منافع امریکا خیانت کرده است. سناتورهای جمهوری خواه می گویند توافق بهتری هم وجود دارد. ولی  آیا این ادعا درست است؟

 پرچت می گوید: «توافقی که آن ها می خواهند، قاعدتاً این است که ایران فعالیت های غنی سازی خود را تعطیل کند. ولی این اتفاق حتماً نمی افتد. ایران راهی را که تا به حال آمده، بر نمی گردد. برای دل کنگره امریکا یا اسراییل هم که تصمیم نمی گیرد؛ فقط بر اساس فشار‌ها و نیاز‌های اقتصادی و از همه مهم تر، غرور ملی عمل می‌‌کند.»

چارلز نس معتقد است که مخالفت کنگره در واقع مخالفت با هر نوع قراردادی است: «سناتور‌های امریکایی فقط نمی‌‌خواهند با ایران توافقی حاصل شود. پس مسأله واقعاً فلان یا بهمان جزییات فنی نیست که بگویند ببینیم چه طور حل و فصل می شوند، بعد تصمیم بگیریم. اصلاً در کل، توافق نمی خواهند.»

از آن سو، بعضی از کشورهای خاورمیانه که از متحدان نزدیک امریکا محسوب می شوند، از ایرانی هسته ای در آینده هراس دارند. از این گذشته، نسبت به عادی شدن روابط ایران با امریکا نیز حسادت می ورزند. هنری پرچت می گوید: «اسراییل سال ها است که می گوید ایران تهدیدی برای وجود این کشور است؛ ادعایی که از نظر من کاملاً اغراق شده و در نهایت کذب است. اسراییل، عربستان سعودی و اعراب سنی هیچ نمی خواهند شاهد قدرت گیری ایران باشند چون این در سلطه و یا نفوذ آن ها در منطقه خلل ایجاد می کند. عربستان به ویژه با تشیع مشکلاتی دارد که البته ریشه های مذهبی دارد ولی در هر گونه رابطه ای با ایران موانعی ایجاد می کند.»

به اعتقاد جان لیمبرت، با وجود واهمه های اسراییل و سعودی، عادی سازی روابط ایران و امریکا عملاً  شروع شده است: «روابط دو کشور پیش از این ها جنس متفاوتی داشت. نمی گویم الان با هم دوست شده ایم، ولی حداقل می توانیم با هم حرف بزنیم. رییس جمهور ما و رییس جمهور ایران با هم گفت‌وگوی تلفنی داشته اند. وزرای خارجه مان هم مرتب با هم دیدار و مذاکرات خود را سازنده و مفیده ارزیابی می‌‌کنند. واقعاً آخرین باری که دیداری بین مقامات ایران و امریکا سازنده توصیف شد کی‌ بود؟»

نکته اصلی مذاکرات این است که اطمینان حاصل شود ایران از برنامه هسته ای خود تنها در جهت مصارف صلح آمیز استفاده کند و توانایی ایران برای ساخت سلاح هسته ای به سرعت کاهش داده شود. از آن سو، قدرت های دیگر می خواهند اطمینان یابند که اگر شواهدی مبنی بر فعالیت ایران برای ساخت این سلاح ها یافتند، فرصتی برای واکنش داشته باشند.

منتقدان توافق می گویند مشروعیت بخشیدن به توانایی های هسته ای ایران کشورهای دیگر را در منطقه وا می دارد تا سلاح ها و سیستم های بازدارنده ای برای خود دست و پا کنند. در این مورد، کارشناسان به «گزینه پاکستان» اشاره می کنند؛ یعنی عربستان که از اختلاف ها و درگیری های آتی با ایران هراس دارد، سلاح های هسته ای خود را به احتمال زیاد از پاکستان تهیه کند. ولی هنری پرچت با این تحلیل مخالف است: «در مورد خطر گسترش سلاح‌های هسته‌ای اغراق شده است. واقعاً گسترش دهندگان چه کشورهایی هستند؟ اولین گزینه ای که به ذهن می آید، عربستان سعودی است که بدون شک کشور متمولی است ولی از زیربنای صنعتی‌ بی‌ بهره است. به همین دلیل، بهترین گزینه برای عربستان این است که از پاکستان سلاح‌ هسته‌ای بخرد. ولی آیا امریکا این اقدام را تحمل خواهد کرد؟ من که شک دارم.»

ولی حتی اگر از همین حالا اوضاع و معادلات جهان و منطقه تغییر کرده باشد، هنوز راه درازی [برای گسترش سلاح های هسته ای] در پیش مانده است. پرچت می گوید: «اگر برداشت من از رسانه ها درست باشد، ظاهراً طرفین در کلیات با هم موافق هستند و تا آخر ماه ژوئن به خود فرصت داده اند تا توافق را تهیه کنند. به هر حال، کسانی‌ با آن مخالفت خواهند کرد و دوباره- عمد‌تاً در واشنگتن- نبردی در خواهد گرفت که چه کسی‌ سکان دار سیاست خارجی‌ امریکا در منطقه شود. محافظه کاران زیادی هم در کنگره هستند که نمی خواهند در وضع موجود در خاورمیانه تغییری ایجاد شود. در عین حال، نمی دانیم اعضای کنگره امریکا و یا تندروهای ایران چه واکنشی به پارامترهای تازه در مذاکرات بعدی نشان خواهند داد.»

هنوز توافق به سرانجام خود نرسیده است.