حسن روحانی و جام زهر یارانه ها

بعد از نزدیک به دو سال در مصدر امور بودن، حسن روحانی و وزرایش ناچار شدند جام زهر اصلاح برنامه یارانه ها را سر بکشند و علاوه بر پرداخت هزینه اقتصادی ادامه اجرای این برنامه، آماده پرداخت هزینه سیاسی آن در انتخابات مجلس گردند.

اجرای طرح های بدون منطق و توجیه اقتصادی در ایران بویژه در چهار دهه بعد از انقلاب سابقه ای طولانی دارد. دولت ها به اتکای درآمد نفت و با بی توجهی به نظرات کارشناسان و انتقادات اقتصاددانان حتی پروژه هایی را هم که توجیه اقتصادی داشتند بگونه ای اجرا کردند که زیان های ناشی از آنها تنها به تورم و ناکارآمدی افزود. با اینحال حتی دولتمردان جمهوری اسلامی هم گاهی ناگزیر به واقعیت های اقتصادی تسلیم می شوند. بعد از چندین ماه بحث درباره اصلاح هدفمندی یارانه ها و حذف ثروتمندان یا گروه های بالای دهک های درآمدی از لیست دریافت کنندگان یارانه ها، اکنون پروژه اصلاح یارانه ها در ایران کلید خورده است.

کسی تردیدی ندارد که کسری بودجه رو به افزایش و کاهش درآمدهای نفتی است که دولت را وادار به این کار کرده است. مقامات دولتی در محافل خصوصی اعتراف کرده اند که تنها بودجه برنامه هدفمندی یارانه ها پنج هزار تا هفت هزار میلیارد تومان کسری دارد. بودجه این برنامه که از ابتدا قرار بود از محل حذف یارانه حامل های انرژی مانند بنزین تامین گردد دیگر برای پرداخت یارانه ماهانه به میلیون ها ایرانی کافی نیستد. دولت ناچار به کاهش دامنه پوشش این برنامه است. یکی از مدیران سازمان هدفمندی که مایل نیست ایران وایر از نامش استفاده کند می گوید که در اولین گام در ماه گذشته یارانه  شصت هزار خانوار در استان تهران قطع شده است. از هر پنج خانوار یک خانوار به قطع یارانه شان اعتراض کرده اند. بنا به گفته مدیر مذکور یکی از اعتراض کنندگان مالک دو واحد مسکونی در غرب تهران و چندین خودرو است. "با اینحال می گوید بدون یارانه  نمی تواند امرار معاش کند".  وقتی داراییش را به او یادآور شده اند، جواب داده "به شما چه من چه دارم، من پول نفتم را می خواهم".

به نظر مردم ایران یارانه ها یا سوبسید به منظور ارتقای رفاه اجتماعی پرداخت نمی شوند. آنها همچنین قبول ندارند که هدف پرداخت یارانه های حمایت از اقشار آسیب پذیر و تقویت قدرت خرید مصرف کنندگان با درآمد ثابت در ایران است. برای مردم ایران یارانه ها سهم آنها از درآمدهای نفتی است. در واقع مردم یارانه ها را حق خود می دانند و نه یک امتیاز یا یک لطف از جانب دولت. از نظر مردم ایران یارانه باید پرداخت شود چون "پول نفت" مال آنهاست.

"پول نفت" یکی از شعارهای انقلاب 57 است که اینروزها مانند بختکی به جان دولت نظام برخاسته از آن انقلاب افتاده است. انقلابیون که به مردم وعده آب و برق مجانی داده بودند و می گفتند پول نفت مردم را به در خانه هایشان تحویل خواهند داد. در راستای همین شعارها بود که محمود احمدی نژاد وعده داده بود "پول نفت را به سر سفره مردم خواهیم آورد". آن روزها بهای نفت از صد بیست دلار در هر بشکه گذشته بود و درآمدهای نفتی ایران به رکورد تاریخی اش رسیده بود. او مانند همه شعارهای دیگرش، برای تحقق این شعار هم یکی از برنامه های موجود را در قبضه خود گرفت و اجرای آنرا از مسیر اصلیش منحرف کرد.

از مدتها قبل طبق برنامه های پنج ساله توسعه قرار بود قیمت حاملهای انرژی در ایران تا حد متوسط منطقه خلیج فارس افزایش بیابد و برای جبران اثر این افزایش قیمت از محل درآمد دولت از این افزایش به اقشار آسیب پذیر یارانه نقدی ماهانه ای تعلق بگیرد[1]. محمود احمدی نژاد در هدفمندی یارانه ها فرصتی برای تحقق شعار انتخاباتی خود دید. او بجای افزایش بهای بنزین و پرداخت یارانه ها نقدی از محل آن ابتدا بهای بنزین را اندکی افزایش داد و پس با معرفی کارت های سهمیه بنزین، تقلیدی از سیاستهای اقتصادی کوپنی زمان جنگ، اثر این تغییر اندک را هم کاهش داد. سپس به سراغ بخش مورد علاقه اش که پرداخت نقدی یارانه ها به مردم بود، رفت. در این مرحله دولت او نمونه دیگری از بی انضباطی مالی را ثبت کرد. در حالیکه از همان ابتدا بسیاری استدلال می کردند هدفمندی یارانه ها برای کمک به اقشار آسیب پذیر است و نباید به آن بعنوان پول نفت نگاه کرد، دولت او به ثبت نام همگانی اقدام کرد و همه را محق به دریافت این یارانه دانست.

در عمل بدون وجود منبع درآمدی لازم برای تامین بودجه مورد نیاز و با توجه به کاهش درآمدهای نفتی در نتیجه تحریم ها دولت محمود احمدی نژاد با استقراض از بانک مرکزی و انتشار پول منابع مورد نیاز این برنامه را تامین کرد. کاری در افزایش ناگهانی و شدید تورم در ایران نقش اساسی داشت. ظرف دو سال بعد از شروع برنامه هدفمندی ارزش واقعی یارانه های پرداختی به یک سوم کاهش پیدا کرده بود. زمانیکه دولت حسن روحانی به قدرت رسید، هیچکس شکی نداشت که ادامه برنامه هدفمندی یارانه ها ممکن نیست. با اینحال حسن روحانی در اجرای این اصلاحات تعلل کرد و حتی در مواردی مانند توزیع سبد کالا سیاست های عوامگرایانه احمدی نژاد را کپی برداری کرد. او می دانست که مردم با رضایت از دریافت یارانه صرف نظر نمی کنند.

امیدها به درآمدهای نفتی بلوکه شد بود، ولی بعد از ماه ها مذاکره هیچکس در ایران نمی تواند آزادی یا زمان آزادی نزدیک به یکصد میلیارد دلار درآمد نفتی بلوکه شده ایران را نمی تواند تضمین کند. دولت امروز به نزدیک 3 میلیارد دلار بودجه برای ادامه هدفمندی احتیاج دارد. پولی که وجود ندارد. از طرف دیگر تورم دو رقمی ایران که آماده گذشتن از مرز بیست درصد می شود و بیکاری گسترده راهی برای استقراض بیشتر از بانک مرکزی نگذاشته است. علیرغم لاف زنی برخی از هواداران دولت، حسن روحانی و مشاوران اقتصادیش به خوبی می دانند که اقتصاد از لبه پرتگاه سقوط خیلی دور نشده است.

بجای مبارزه با تورم لجام گسیخته ناشی از افزایش پایه پولی دولت امیدوار است بتواند  افزایش محدود تورم ناشی از افزایش بهای بنزین و گازوییل در این مرحله، و افزایش بهای گاز در مرحله بعدی را کنترل کند.  در تهران همچنین شایع است که یارانه نزدیک به پنج میلیون نفر به زودی قطع خواهد شد. امری که نارضایتی عمومی را بدنبال خواهد داشت.  برای دولت روحانی که از الان نگران حضور قوی هواداران احمدی نژاد با استفاده از پول های کثیف در انتخابات مجلس است این نارضایتی می تواند به معنای شکست در انتخابات مجلس باشد.  

توهم درآمدهای نفتی تمام شده ولی کابوس دولت روحانی آغاز شده است. شرط بندی بر سر مذاکرات هسته ای نتیجه نداده و بعد از دو سال تاخیر دولت مجبور به اصلاح برنامه های اقتصادیش در زمانی شده است که بیشترین هزینه سیاسی را برایش به ارمغان خواهد داشت.

[1] قیمت فروش داخلی بنزین، نفت، نفت گاز، نفت کوره، نفت سفید و گاز مایع و سایر مشتقات نفت با لحاظ کیفیت حامل‌ها و با احتساب هزینه‌های مترتب به تدریج و تا پایان برنامه پنج ساله توسعه ایران کمتر از ۹۰ درصد و بیشتر از قیمت تحویل روی کشتی (فوب خلیج‌فارس) نباشد»