روابط ایران و عربستان؛ تلاش برای خروج از شرایط دهه شصتی

اگر در دهه هفتاد پس از انفجار برج‌های خُبَر، عربستان از حمله آمریکا به ایران جلوگیری کرد، اینک روابط دو کشور به دهه ۶۰ بازگشته و مانند آن دوران، موضوع روابط دو کشور عملا امنیتی است. حال دو کشور تلاش می‌کنند، با تکرار دوران گذار از شرایط امنیتی به روابط محتاطانه، مذاکرات مخفی خود را علنی کنند و مذاکرات را به وزارت خارجه بازگردانند. آیا تهران و ریاض می‌توانند در شرایطی که سفر بایدن به منطقه و روابط کشورهای عربی با اسراییل عملا جمهوری اسلامی را در حالت محاصره قرار داده است، به سطح معقولی از روابط سیاسی دست یابند؟ 

***

احتمال مذاکره وزرای خارجه دو کشور 

در پنجمین دور مذاکرات با عربستان سعودی «خالد الحمیدان»، رییس سازمان اطلاعات عربستان سعودی و «سعید ایروانی»، معاون سیاست خارجی و امنیت بین‌الملل دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی ایران، حضور داشتند. اینک اما وزرای خارجه ایران و عراق از احتمال بازگشت روند دیدارها به دیدارهای سیاسی خبر داده‌اند.

اما اینک «فواد حسین»، وزیر خارجه عراق اعلام کرد، کشورش میزبان مذاکرات آتی بین ایران و عربستان سعودی خواهد بود که قرار است بین وزرای خارجه دو کشور باشد و به شکل علنی برگزار شود.

او در مصاحبه با شبکه «روداو» که روز شنبه اول مرداد منتشر شد، افزود، محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان سعودی از عراق درخواست کرده وزیر خارجه کشورش و ایران را به بغداد دعوت کند.

روابط فعلی ایران و عربستان سعودی اما شبیه روابط دهه ۶۰ است و این مذاکرات را می‌توان تلاشی برای بازگرداندن آن به روند دهه ۷۰ توصیف کرد.

روابط ایران و عربستان در دهه ۶۰

اگرچه ایران و عربستان سعودی در دوره حکومت «محمدرضا پهلوی» نیز با یکدیگر رقابت‌های خاصی داشتند؛ اما روابط دو کشور پس از انقلاب ۵۷ عملا به درگیری کشید. در ابتدای انقلاب ۵۷ جمهوری اسلامی عربستان سعودی را به حمایت از اقداماتی چون کودتای نقاب (نوژه) متهم می‌کرد.

در مقابل تاسيس دفتر «جبهه آزادی‌بخش شبه‌جزيره عربستان» در تهـران و گردهمايی جنبش‌های آزادی‌بخش اقدامات جمهوری اسلامی علیه عربستان سعودی بود.

با جنگ ایران و عراق درگیری در روابط دو کشور به بالاترین سطح خود رسید.

هر چند در سال ۱۳۶۳ ربوده شدن یک فروند هواپیمای عربستان و فرود آن در فرودگاه مهرآباد و اقدامات ایران در پایان دادن به اين حادثـه باعث بهبود در روابط دو کشور شد و مدتی بعد وزرای خارجه دو کشور سفرهای متقابلی انجام دادند؛ اما این روند ادامه پیدا نکرد.

در مرداد همین سال بین جنگنده‌های ایران و عربستان درگیری هوایی به وقوع پیوست که در جریان آن دست‌کم یک فروند فانتوم ایرانی هدف قرار گرفت و سرنگون شد.

کشته شدن حجاج ایرانی در مراسم «برائت از مشرکین» توسط نیروهای امنیتی عربستان در سال ۱۳۶۶ و در مقابل  حمله تظاهرکنندگان به سفارت عربستان در تهران و كشته شدن یک دیپلمات این کشور تیرگی روابط را به بالاترین سطح رساند و یک سال بعد روابط دو کشور قطع شد.

احیای روابط در دوره اکبر هاشمی رفسنجانی

آیت‌الله «خمینی»، رهبر جمهوری اسلامی گفته بود: «اگر از صدام بگذریم، از فهد نمی‌گذریم.» با این حال در دوره ریاست‌جمهوری «اکبر هاشمی رفسنجانی» روابط دو کشور احیا شد.

ملاقات وليعهد عربستان با اکبر هاشمی رفسنجانی در سنگال و نيز در پاكستان روابط را تا سطح بالایی بهبود بخشيد.

ادعای عربستان درباره حضور متهمان ماجرای انفجار در الخبر در ایران اما موضوع حل نشده در روابط دو کشور بود. بیست سال پس از این اتفاق، «احمد ابراهیم المغسیل»، رهبر حزب‌الله حجاز درحالی‌ که تغییر قیافه داده و از ایران به بیروت رفته بود، بازداشت و به عربستان منتقل شد.

اکبر هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود نوشته که «نایف بن‌عبدالعزیز»، وزیر کشور عربستان، به سفیر ایران گفته که این اقدام توسط حزب‌الله حجاز که از طریق حزب‌الله لبنان هدایت می‌شود، انجام شده است و «امیر آنها که اخیرا در سوریه در زندان بوده، با رهبر ایران ملاقات داشته است.»

با این حال عربستان در نهایت اطلاعات این پرونده را با تاخیر در اختیار آمریکا قرار داد و بر اساس برخی روایت‌ها مانع حمله آمریکا به ایران شد.

بر اساس اسناد مرکز اسناد امنيت ملی آمريکا، ایالات متحده در واکنش به این اقدام قصد حمله به ایران را داشت، اما عربستان سعودی به مدت دو سال از انتقال اطلاعات مربوط به نقش داشتن سپاه پاسداران در این حادثه به دولت آمريکا سر باز زد و دولت کلينتون تصميم گرفت به ايران حمله نکند.

دو سال بعد، وقتی عربستان سعودی بالاخره اطلاعات این پرونده را به آمریکا داد، دولت اصلاح‌طلب «محمد خاتمی» روی کار آمده بود و سیاست آمریکا تغییر کرده بود.

امضای پیمان امنیتی در دوره خاتمی 

حضور امیر «عبدالله»، ولیعهد عربستان در اجلاس سران کنفرانس اسلامی در تهران و پس از آن سفر محمد خاتمی به عربستان روابط دو کشور را به اوج خود رساند. اکبر هاشمی رفسنجانی نیز پس از دوره ریاست‌جمهوری خود چندین بار به عربستان سفر کرد.

در این دوره نايف بن‌عبدالعزيز وزير كشور عربستان و «عبدالواحد موسوی لاری»، وزير كشور وقت ايران پیمان امنیتی امضا کردند و علاوه بر سفر حجاج ایرانی به عربستان، تعدادی از گردشگران عربستانی نیز به ایران سفر می‌کردند.

با وجود روابط مناسب سیاسی دو کشور وقوع حملات یازده سپتامبر، شرایط جدیدی را در روابط دو کشور به وجود آورد. هر چند روابط سیاسی دو کشور مناسب بود؛ اما حمله آمریکا به افغانستان و عراق و تضعیف قدرت عربستان در این کشورها و از سوی دیگر افزایش قدرت ایران باعث رقابت‌های منطقه‌ای شد.

آغاز دوباره درگیری‌های سیاسی در دوره احمدی‌نژاد

در دوره «احمدی‌نژاد» اما این رقابت‌های پنهانی به درگیری سیاسی نیز کشیده شد و با وجود اقداماتی چون سفر احمدی‌نژاد به عربستان روابط به گرمی گذشته نبود.

بر اساس اسناد ویکی‌لیکس و نوشته «زلمای خلیل زاد» نماینده آمریکا در امور افغانستان «عبدالله بن‌عبدالعزيز»، پادشاه وقت عربستان سعودی خواستار حمله نظامی آمریکا به ايران و سال ۲۰۰۸ میلادی «ريان كروكر»، سفير ايالات متحده در عراق و ژنرال «ديويد پترائوس» گفتـه بـود: «سـر افعی را قطع كنيد.»

بهار عربی تنش سیاسی و تبلیغاتی در روابط ایران و عربستان سعودی را به اوج رساند. در این میان تلویزیون ایران یک عکس خالی در میان سران سرنگون شده منطقه قرار می‌داد که اشاره به پادشاه عربستان بود.

همچنین در اوج تنش‌های اتمی ایران و قدرت‌های جهانی وزارت دادگستری ایالات متحده اعلام کرد که جمهوری اسلامی تلاش کرده «عادل الجبیر»، سفیر عربستان، در آمریکا را به قتل برساند. فردی به نام «منصور ارباب‌سیر»، متهم اصلی این پرونده در دادگاه اتهامات خود را پذیرفت و حکم طولانی مدت زندان گرفت. 

اعتراضات شیعیان عربستان سعودی، درگیری در سوریه و در یمن اتفاقاتی بود که در دوره احمدی‌نژاد آغاز شده بود، اما به دولت «حسن روحانی» نیز کشیده شد.

حضور وزیر خارجه ایران در مراسم ترحیم پادشاه عربستان در سال ۱۳۹۳ و اقدامات دیگر اگر چه به لحاظ سمبولیک روابط را بهبود می‌بخشید؛ اما توقف اعزام زائران عمره نمادی از سردی روابط بود.

در نهایت حمله به سفارت عربستان سعودی در سال ۱۳۹۴ تیر آخر را زد و باعث قطع روابط و بازگشت به دهه ۶۰ شد.

با این حال در دولت روحانی تلاش برای بهبود روابط دو کشور آغاز شد و در این بین میانجی‌هایی از جمله پاکستان و عراق به کمک آمدند.

سال ۱۳۹۷ نیز با وجود درگیری‌های شدید ایران و عربستان سعودی، مقامات جمهوری اسلامی به قتل «جمال خاشقجی» در کنسول‌گری عربستان در استانبول واکنش جدی نشان ندادند و حتی صداوسیما و رسانه‌های وابسته به سپاه پاسداران نیز برخلاف روال معمول، بر روی این اتفاق مانور گسترده‌ای انجام ندادند.

حمله روسیه به اوکراین و شرایط جدید

روابط ایران و عربستان سعودی در دوره‌های مختلف تابع تحولات بین‌المللی نیز بوده است. هر چند تنش‌ها بین دو کشور در یمن و سوریه به شکلی کاهش یافته اما عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با اسراییل موضوع جدید درگیری است.

در این میان حمله روسیه به اوکراین شرایط جدیدی را در منطقه و جهان فراهم کرده و ممکن است که بر موضوعات اختلافی دو کشور تاثیر بگذارد. هر چند که دو کشور در این‌باره به صورت مستقیم درگیری ندارند. این روند باعث شده که دولت «رئیسی» نیز به بهبود روابط با عربستان خوش‌بین باشد. در صورت به نتیجه نرسیدن برجام و ادامه تنش هسته‌ای اما این خوش‌بینی چندان نمی‌تواند به حقیقت بپیوندد.