فرض کنید در محل اتفاق حاضر‌ید و می‌خواهید خبر آن را تهیه کنید. چه کار باید بکنید؟ چطور باید اطلاعات را برای تهیه گزارش‌تان جمع‌آوری کنید؟
آن‌طور که «سلی کلر»، معلم خبرنگاری، می‌گوید، «اگر کسی بگوید دارد باران می‌آید و کس دیگری بگوید باران نمی‌آید، وظیفه شما این نیست که حرف هر دو نفر را نقل کنید؛ وظیفه‌تان این است که از پنجره بیرون را نگاه کنید و ببینید کدام یک درست می‌گوید.»
هدف اصلی ما، گزارش حقیقت به بهترین شکل ممکن است، فارغ از تعهدات، باورها و علایق شخصی‌‌مان. برای رسیدن به این هدف، باید کنجکاو، پرسشگر و مصمم باشیم، سریع فکر کنیم، مستقل باشیم و در مقابل فشارها و مشکلات، مقاوم باشیم.
سوال‌های کلیدی
چطور باید گزارش را شروع کنیم؟ یک راه خوب برای شروع گزارش این است که سوال‌های زیر را از خودمان بپرسیم:
- چه اتفاقی افتاده؟
- چه کسانی دخیل بوده‌اند؟
- کجا اتفاق افتاده؟
- کی اتفاق افتاده؟
- چرا اتفاق افتاده؟
و
- چطور اتفاق افتاده؟
پرسیدن سوال‌های بالا و جواب دادن به آن‌ها، کمک می‌کند تا حقایق و محورهای اصلی گزارش را به دست آوریم.
سردبیران از گزارشگری که سر صحنه است می‌خواهند تا این جزییات را در اختیارشان قرار دهد؛ البته اغلب گزارشگران این اطلاعات را نمی‌دهند.
پیام می‌گوید: «یک ویدیو شش‌ثانیه‌ای دریافت کردم که در آن چراغ‌های شهری در امتداد بزرگراه محو می‌شد، ولی روشن نبود که این ویدیو کجا یا در چه زمانی گرفته شده. گزارشگر فرض کرده که همه بزرگراه را تشخیص می‌دهند و می‌توانند بفهمند چه زمانی گرفته شده؛ نه! این طور نیست. یک بار هم ویدیو دیگری گرفتم که چهار زن جوان را نشان می‌داد که داشتند بدون حجاب راه می‌رفتند. ۲۰ ثانیه بود، بدون اینکه مشخص شود کجا یا کِی گرفته شده است.»
اگر دارید گزارشی را تهیه می‌کنید، سعی کنید به همه سوال‌های کلیدی بالا در یک یا دو جمله جواب بدهید.
برای مثال:
دانشجویان دانشگاه (چه کسانی) روز یکشنبه (کِی) در اصفهان (کجا) به خیابان‌ها آمدند تا علیه محدودیت‌های جدیدی که در مورد فعالیت‌های سیاسی وضع شده بود، اعتراض کنند (چرا).
امروز (کِی) دولت (چه کسی) اعلام کرد که از ابتدای ماه آینده، (کِی) قیمت سوخت (چه چیزی) تا ۱۵٪ (چه‌قدر) افزایش خواهد یافت. دلیل آن افزایش قیمت سوخت در بازار جهانی اعلام شد (چرا).
روز چهارشنبه (کِی)، بیشتر مغازه‌داران (چه کسانی) بازار سقز (کجا) مغازه‌های خود را (چه چیزی) برای ابراز خشم خود نه فقط در مورد قتل مهسا امینی، بلکه نسبت به ۴۳ سال سرکوب و ناتوانایی حکومت در شنیدن حرف مردم، به شیوه‌های مسالمت‌آمیز (چرا) بستند.
[ارسالی از سقز که شاهد اعتراضات گسترده‌ای بود، ۲۰ اکتبر ۲۰۲۲]
با ادامه ناآرامی‌ها و اعتراضات در سراسر کشور (کجا)، روز جمعه (کِی) معترضان (چه کسانی) دو تن از نیروهای امنیتی ایران (چه کسانی) را به ضرب گلوله کشتند (چه عملی).
[دو تن از نیروهای امنیتی در ایران ۱۴اکتبر۲۰۲۲ کشته شدند]
وقتی گزارش خود را با پاراگرافی مثل این شروع می‌کنید، باعث می‌شود فکرتان روشن و شفاف شود، معلوم می‌شود چه چیزهایی را می‌دانید و چه چیزهایی را هنوز باید به دست بیاورید. وقتی حقایق در ذهن‌تان روشن باشد، بهتر می‌توانید مطلب خود را به سردبیران و در نهایت به خوانندگان خود منتقل کنید. از این گذشته، وقتی مطلب‌تان منتشر شد، خوانندگان آن‌قدر اطلاعات در اختیار خواهند داشت که خودشان تصمیم بگیرند بقیه گزارش‌تان را بخوانند، یا منصرف شوند.
می‌توانید در روند جمع‌آوری اطلاعات از سوال‌های کلیدی بالا استفاده کنید تا به اطلاعات و داده‌های کافی برای نوشتن مطلب‌تان دست پیدا کنید. یادتان باشد که روزنامه‌نگاری و خبر، «اولین پیش‌نویس تاریخ» است. نمی‌توانید انتظار داشته باشید که پیش از انتشار مطلب‌تان همه چیز را درباره موضوع یا حادثه گزارش‌تان بدانید، ولی باید تا آنجا که می‌توانید با رعایت و اجرای موازین خبرنگاری، دقیق‌ترین و موثق‌ترین گزارش ممکن را ارائه بدهید.
گفتن حقیقت تا آنجایی که بتوان آن را محقق و ثابت کرد، احتمالا مهم‌ترین وظیفه خبرنگار است. اگر اطلاعات و اخبار نادرستی را ارائه بدهید، مخاطب خود را گمراه می‌کنید.
مشاهده با چشمان خود
وقتی سر صحنه حاضر می‌شوید، وضعیت را به‌طور کامل وارسی کنید. همه‌جا را ببینید. همه جزییات کوچک را با دقت بررسی کنید، چون حتی اگر به خودی‌‌خود اهمیتی نداشته باشند، باز هم کمک می‌کنند تا رویدادها در زمان و مکان درست جای گیرند.
- مکان کجاست؟ خیابان؟ میدان؟
- اطرافش خانه‌ها و ساختمان‌‌‌هایی است یا اطرافش باز است؟
- چه جور مکانی است؟
- هوا چطور است؟
- چند نفر آنجا هستند؟
- چه لباس‌هایی پوشیده‌اند؟
- چه حال و هوایی دارند؟
- چه می‌گویند؟
- اگر پلاکارد‌هایی در دست دارند، چه چیزهایی رویشان نوشته شده است؟
- آیا موسیقی پخش می‌شود؟ اگر می‌شود، چه موسیقی‌ای است؟
- واکنش آدم‌های دیگر چطور است؟
شهادت شاهدان عینی
برای آنکه درک و فهم خود را از یک اتفاق بالاتر ببرید، بهترین کار این است که از آدم‌هایی که آن اتفاق را با دو چشم خود دیده‌اند یا با دو گوش خود شنیده‌اند، اطلاعات جمع‌آوری کنید؛ ولی یادتان باشد که افراد می‌توانند اشتباه کنند.
در اتفاقاتی که برای افراد تروماتیک بوده، یعنی از نظر روانی برایشان ضایعه ایجاد کرده و یا در اتفاقاتی که با سرعتی بالا رخ داده‌اند، مغز انسان توانایی همگام شدن با اتفاق را ندارد. البته مغز در آینده سعی می‌کند شکاف‌ها و خلاهای حافظه را پر کند، ولی همیشه قابل اعتماد نیست. خیلی از آدم‌ها برای اینکه حرفشان اثر داشته باشد، اغراق می‌کنند. این نکته را هم نباید فراموش کرد که بعضی‌ها سعی می‌کنند موقعیت را مطابق با باورهای قبلی‌شان توصیف کنند تا به این ترتیب، گزارش را به نفع خود تغییر دهند.
شما به‌عنوان شهروندخبرنگار باید درباره اخبار و اطلاعاتی که به شما داده می‌شود، محتاط و به‌شکل محترمانه‌ای شکاک باشید. سعی کنید با آدم‌هایی که دیدگاه‌های متفاوتی دارند صحبت کنید. «دیدگاه‌های متفاوت» را هم به معنای تحت‌اللفظی آن به‌کار می‌بریم [یعنی کسانی که اتفاقی را از مکان متفاوتی مشاهده کرده‌اند] و هم به معنای استعاری آن [یعنی کسانی که ماجرا را از زاویه‌ی متفاوتی دیده‌اند] هرچقدر تنوع صداهایی که می‌شنوید بیشتر باشد، احتمال دقیق‌تر شدن گزارش‌تان بالاتر می‌رود.
البته حتی در این صورت هم هنوز احتمال اشتباه وجود دارد. به‌محض اینکه به اطلاعات جدیدی دست می‌یابید که گزارش‌تان را به چالش می‌کشد، سردبیرتان را مطلع کنید. اگر مطلب‌تان منتشر شده بود، می‌توانند تصحیح و به‌روزش کنند. این نکته اعتماد خواننده را به دقت و صحت مطالب شما جلب می‌کند.
ارجاع
به‌عنوان یک اصل کلی، خبرنگاران نباید مطالبی را منتشر کنند که از صحت و درستی‌شان نمی‌توانند مطمئن شوند. به‌طور کلی بهتر است اخبار و گزارش‌های تایید نشده را در گزارش خود نگنجانیم، ولی این نکته همیشه قابل اجرا نیست.
در‌صورتی‌که نمی‌توانید درستی یک خبر را تایید کنید، می‌توانید بگویید که خبر تایید نشده است یا در درستی آن تردیدهایی وجود دارد. با ذکر این نکته، می‌توانید خبر را در گزارش خود بیاورید.
به عنوان مثال:
بنابر گزارش‌هایی که در رسانه‌های اجتماعی آمده، کارگران بخش فولاد هم در اعتصاب شرکت کرده‌اند، ولی نمی‌توان به‌طور مستقل این خبر را تایید کرد.
چندین شاهد عینی گفته‌اند که ابتدا پلیس دست به اسلحه برد، البته یک نفر این را تکذیب کرد و گفت که پلیس زمانی به سوی مردم آتش گشود، که آن‌ها به سوی نیروهای پلیس کوکتل مولوتف پرت کردند.
به گزارش خبرگزاری «فارس»، معترضان به سمت آن‌ها شلیک کردند و دو نفر را کشتند.
[دو تن از نیروهای امنیتی در ایران کشته شدند، ۱۴اکتبر۲۰۲۲]
تمام ابعاد یک روایت
نکته مهم دیگر این است که باید تمام ابعاد مهم یک خبر را در گزارش خود بیاورید. این بدان معنی است که تا جایی که ممکن است باید منابع متفاوت و بسیار مختلفی را جست‌وجو کنیم تا درباره تمام وجوه ماجرا، اطلاعات به دست آوریم.
اگر اختلافی بین دو نفر وجود دارد، باید حرف هر دو طرف را گوش کنید. اگر اعتراضی وجود دارد، هم باید صحبت معترضان را بشنوید و هم صحبت کسانی را که هدف اعتراضات هستند. اگر اعتصابی هست، باید هم صحبت کارفرمایان را بشنوید و هم صحبت کارگران اعتصاب‌کننده را. (حتی شاید حرف‌های کارگرانی را که در اعتصاب شرکت نکرده‌اند.)
البته اگر رسما خبرنگار نباشید، در بعضی موارد به‌سختی بتوان به منابع رسمی اطلاعات دست پیدا کرد، به‌خصوص اگر با سازمان یا نهادی مرتبط باشید که مورد تایید حکومت نباشد. نباید خودتان را در معرض خطر قرار دهید، ولی شاید بتوانید مطلبی را که سازمان مربوطه در وبسایت با شبکه‌های اجتماعی خود گذاشته یا به رسانه‌های خبری دیگری گفته، نقل‌قول کنید:
جمهوری اسلامی در واکنش به خشم عمومی از مرگ «نیکا شاکرمی»، پرونده‌ای برای رسیدگی به آن تشکیل داده است. «علی صالحی»، دادستان تهران، روز سه‌شنبه به خبرگزاری رسمی «ایرنا» گفت: «برای تعیین علت فوت نیکا شاکرمی در دادسرای جنایی تهران، پرونده قضایی تشکیل شده است. دستور بررسی پرونده صادر و اقدامات لازم در این رابطه در حال انجام است.»
بی‌طرفی
نباید واقعیاتی را که می‌توانند روایت کلی شما را به چالش بکشند، نادیده بگیرید.
فرض کنید که نیروهای امنیتی به معترضان شلیک کرده‌اند، ولی در‌صورتی‌که ابتدا معترضان سنگ و شیشه به سوی نیروهای امنیتی پرت کرده باشند، اشتباه و گمراه‌کننده است اگر این نکته را در گزارش خود ذکر نکنید.
با وجود این، بعضی از مغازه‌ها و غرفه‌های بازار به کار خود ادامه داده‌اند. شاید عدم همبستگی از طرف دیگر کسب‌و‌کارها و مشاغل در دیگر بخش‌های ایران، آن‌ها را از پیوستن به اعتصاب دلسرد کرده باشد. البته خشونت و تهدید هم عوامل بازدارنده نیرومندی هستند.
[ارسالی از سقز که شاهد اعتراضات گسترده‌ای بود. ۲۰ اکتبر ۲۰۲۲]
«در گزارش‌های‌مان، باید صادق و بی‌طرف باشیم. مثلا اگر داریم از برخوردی بین ۱۰ تا ۱۵ تن از معترضان با نیروهای حکومتی فیلم می‌گیریم، نباید با استفاده از شگردهای فنی مثل زوم کردن دوربین، بعضی از جزییات را جعل و تحریف کنیم و هم بعد بگوییم که "هزاران نفر" دارند نیروهای ضد شورش را "لت‌وپار" می‌کنند.»
*مازیار بهاری، موسس «ایران‌وایر»
در بعضی موارد این وسوسه پیش می‌آید که اطلاعاتی را در گزارش‌مان نگنجانیم، به این دلیل که گزارشگر را معذب می‌کند یا برایش ناخوشایند و شرم‌آور است. مثلا شاید یکی از خویشاوندان دور‌مان رفتار زشتی کرده باشد. کار درست در این موارد این است که آن رفتار را دقیقا همان‌طوری گزارش کنیم که انگار هیچ رابطه شخصی‌ای با آن فرد نداریم، البته اگر هزینه شخصی بیش از حد زیاد باشد، کار درست این است که گزارش را به یکی از همکاران خود بسپاریم.
چرایی متن و پیشزمینه
انتظار نداریم که شهروندخبرنگاران تحلیلگر یا کارشناس مسائل سیاسی باشند. ما نه به‌دنبال تحلیل‌های عمیق هستیم و نه به آن نیاز داریم. ولی به چیزی که نیاز داریم این است که خوانندگان و مخاطبان ما، پیشزمینه اتفاق را متوجه شوند. در چه متن و پیش‌زمینه‌ای اتفاق افتاده؟ اتفاقی که شما دارید گزارشش را می‌نویسید، محصول یا معلول چه رویدادهایی بوده است؟ پیامدهای آن چه بوده‌اند؟
«مازیار بهاری»، موسس ایران‌وایر می‌گوید: «از شهروندخبرنگاران می‌خواهیم تا جایی که ممکن است، توضیح و خلاصه‌ای درباره قبل و بعد از ماجرایی را که دارند گزارش می‌کنند، در اختیار ما بگذارند. مثلا وقتی شهروندخبرنگاری ویدیویی را از یورش پلیس به تجمعی اعتراضی ارسال می‌کند، برایمان یادداشت یا پیامی صوتی هم بفرستد که قبل از یورش پلیس چه خبر بوده، مردم چه شعارهایی می‌دادند، چند نفر در آن تجمع شرکت داشتند، کدام بخش از نیروهای حکومتی تظاهرات را سرکوب کردند و غیره. لازم نیست تمام این اطلاعات در پیام گفته شود، ولی هر یک از این نکات می‌تواند به درک بهتر ما از تجمع اعتراضی و سرکوب آن کمک کند.»
در نمونه زیر، شهروندخبرنگار تمام اطلاعات کلیدی را در اختیار گذاشته است:
«انجمن صنفی عکاسان مطبوعاتی ایران» (چه کسی) خبر بازداشت (چه چیزی) یکی از اعضای خود، «آریا جعفری»، عکاس خبری و مطبوعاتی، را اعلام کرده و خواستار آزادی او (چه چیزی) از مسوولین شده است. جعفری برای «ایسنا»، خبرگزاری دانشجویان ایران، در اصفهان (کجا) کار می‌کرده است. بنابر مطلبی که در صفحه اینستاگرام این انجمن منتشر شده، جعفری روز یکشنبه۲۵سپتامبر (کِی) توسط نیروهای امنیتی در منزل خود (کجا) بازداشت شده است. خانواده و بستگان جعفری هم مانند بسیاری از دیگر خانواده‌های بازداشتی‌های اعتراضات دو هفته اخیر، از وضعیت او و دلایل بازداشتش اطلاعی ندارند (چرا).
[آریا جعفری، عکاس خبری و برنده جوایزی در عکاسی، در ۲۹سپتامبر۲۰۲۲ در اصفهان]
ممکن است گاهی نتوانید به یکی از سوال‌های کلیدی جواب دهید، ولی حتی در این صورت هم باید به سوال بپردازید.
شاید آ‌نچه خبرنگاری را از پروپاگاندا و تبلیغات، کارزار، غیبت و شایعه و دیگر اشکال ارتباطی از این قبیل ممتار می‌کند، تعهد و سرسپردگی به یافتن حقیقت و یا دست‌کم نزدیک‌ترین روایت به حقیقت باشد.
همان‌طور که «دونا هالپر»، استاد خبرنگاری می‌گوید: «وظیفه خبرنگار این است که حقایق را بیاید، نسبت به حقایق بی‌طرف باشد و حقایق را درست گزارش کند.»
وبسایت‌های دیگر
«اعتماد به دست می‌آید»
«بی‌بی‌سی» نحوه جمع‌آوری و تولید خبر را برای دیگران توضیح داده است. این فیلم تبلیغاتی، گزارشگران را در محل نشان می‌دهد و خلاصه‌ای از اصول سردبیری ناظر بر بی‌بی‌سی را هم ارائه می‌کند. جایی در این ویدیو گفته می‌شود که «اگر بدانید خبر چطور تهیه می‌شود، به آن اعتماد می‌کنید.»
تمرین:
سه گزارش خبری اخیر را در وبسایت «ایران‌وایر» پیدا کنید. با استفاده از اطلاعات و داده‌های موجود در هر یک از این سه مقاله، سعی کنید پاراگراف اول هرکدام را اصلاح کنید، به‌طوری که به همه سوالات کلیدی در حداکثر ۱۰۰ کلمه جواب بدهد.
برای رفتن به درس بعدی اینجا کلیک کنید.
برای رفتن به درس قبلی اینجا کلیک کنید.
* جهت ارزیابی خود، به سه تست زیر پاسخ دهید:
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر