مصاحبه‌های دست‌اول و روایت‌های شاهدان عینی در قلب خبرنگاری جای دارند. با‌این‌حال، در اغلب موارد، لازم است که به دیگر منابع اخبار و اطلاعات هم رجوع کنید، مثل سخنگویان رسمی و گروه‌ها و نهادهای حمایتگری (Advocay).
آیا می‌توانید به آن‌ها اعتماد کنید؟ کدام وبسایت‌ها مهم و دقیق‌اند؟ در این قسمت به این سوال می‌پردازیم که چطور می‌توان اطلاعات و اخبار را از منابع مختلف به دست آوریم و در نتیجه، گزارشی دقیق‌تر و کامل‌تر ارائه دهیم.
مصاحبه‌های دست‌اول در قلب جمع‌آوری اخبار و اطلاعات جای دارند، ولی روایت‌های شاهدان عینی، اغلب تمام ماجرا را ارائه نمی‌کنند. در شرایط اضطراری که همه‌چیز با سرعت پیش می‌رود و اوضاع آشفته است، ناگزیر اطلاعات و اخبار متناقض و سردرگم‌کننده هم مطرح می‌شوند. مثلا، آیا پلیس و نیروهای عملیات نجات و خدمات فوریت‌های پزشکی درباره تعداد مجروحین در یک حادثه اتفاق نظر دارند؟ آیا پلیس و سازمان‌دهندگان اعتراضات، درباره تعداد افراد شرکت‌کننده در اعتراضات موافقت دارند؟
ممکن است عناصر محوری و مهمی باشد که در محل حادثه دیده نشود.
تعهد بیشتری به خوانندگان خود نشان داده‌ایم اگر کامل‌ترین و دقیق‌ترین تصویر از رویدادها را ارائه دهیم و لازمه این کار این است که اخبار و اطلاعات خود را از منابع متنوعی به دست آوریم. یکی از بخش‌های اصلی خبرنگاری حرفه‌ای همین است که همه دیدگاه‌های مربوط و منابع مطلع را درباره موضوع گزارش‌مان بررسی کرده باشیم، حتی آن دیدگاه‌هایی را که با عقاید شخصی‌مان یا ارزش‌های سازمان خبری که برایش کار می‌کنیم، همخوان نباشند.
منابع رسمی
خبرنگاران عمدتا اخبار و اطلاعات خود را از سازمان‌های رسمی و غیر‌رسمی به دست می‌آورند، از جمله:
- وزارتخانه‌ها و دیگر نهادهای حکومتی
- نهادهای حکومتی محلی
- احزاب سیاسی
- خدمات مدیریت شرایط اضطراری، مانند پلیس، خدمت آتش‌نشانی و امداد، فوریت‌های پزشکی، و بیمارستان‌ها
- سندیکاها و نهادهای کارگری
- دانشگاهیان و کارشناسان غیر دانشگاهی
- شرکت‌های خصوصی
- سازمان‌های بخش صنعت
- برگزارکنندگان کارزارها و گروه‌های مصرف‌کننده
- سازمان‌های بین‌المللی
بسیاری از این سازمان‌ها، در راستای منافع و خدمات عمومی، اغلب نماینده‌هایی مطبوعاتی دارند که وظیفه‌شان تبلیغ اهداف سازمان خود در رسانه‌ها است. آن‌ها می‌توانند اخبار و اطلاعاتی در اختیارتان بگذارند، به سوال‌هایتان پاسخ دهند و شرایط مصاحبه را با افراد و مقام‌های مربوط فراهم کنند.
با‌این‌حال، باید به اظهارنظرها و ادعاهای آن‌ها با شکوتردید نگاه کرد، چون مثلا ممکن است برای پلیس منفعت داشته باشد که در مورد شدت یک جرم یا در مورد نقش خود در مقابله با آن، اغراق کند. خبرنگاران نباید واهمه‌ای از به چالش کشیدن اظهارات این افراد و نهادها داشته باشند؛ باید از آن‌ها بخواهند که وقتی توسط نهادها و افراد دیگر مورد انتقاد قرار می‌گیرند، به سوال‌ها و انتقادهایشان جواب دهند.
در عین حال، بعضی از این نهادها ممکن است نسبت به نحوه کار خبرنگاران موضع مثبتی نداشته باشند و سوال‌ها و مطالبات شهروندخبرنگاران را بی‌پاسخ بگذارند. به همین دلیل، اغلب باید به منابع آنلاین متوسل شویم. منابع مفید بسیار زیادی در فضای اینترنت پیدا می‌شود، ازجمله منابعی درباره نهادها و مقامات رسمی حکومت ایران مثل «ایرنا»، خبرگزاری رسمی حکومت جمهوری اسلامی، و «تسنیم» و «فارس»، که خبرگزاری‌های وابسته به سپاه پاسداران‌اند.
وقتی اظهارنظرها در تعارض با هم قرار می‌گیرند، باید منابع مختلف را منعکس کنیم تا خوانندگان خودشان نتیجه‌گیری کنند.
برای مثال:
«برگزارکنندگان اعلام کردند که ۱۰۰۰۰ نفر در تظاهرات شرکت کردند، ولی پلیس اظهار داشته که نصف این رقم درست است.»
«کارکنان سردخانه گفته‌اند هفت جنازه دریافت کرده‌اند، ولی تعداد این کشته‌ها به طور رسمی تایید نشده‌اند.»
از منابع جدید و جایگزین غافل نشوید
یک خبرنگار خوب، شبکه وسیعی از تماس‌ها و آشنایان حرفه‌ای دارد؛ یعنی افرادی که بتوانند در مورد موضوع یا رویدادی که خبرنگار درباره‌اش تحقیق می‌کند، اطلاعات و توصیه‌هایی در اختیار او قرار دهند. هرچقدر این تماس‌ها بیشتر و متنوع‌تر باشند، درک و فهم خبرنگار هم از موضوع هم غنی‌تر می‌شود.
از خودتان بپرسید دیگر چه کسی ممکن است درباره این موضوع، اطلاعات مهمی داشته باشد؟
با کارشناسان، دانشگاهیان، پژوهشگران و یا فعالانی که درباره موضوع کارتان شناخت عمیقی دارند در ارتباط باشید و از آن‌ها مشورت بگیرید؛ آن‌ها می‌توانند بصیرت‌های ارزشمند اطلاعاتی درباره پیش‌زمینه موضوع و دیگر منابع اطلاعات را در اختیار شما قرار دهند.
با خبرنگاران دیگر هم صحبت کنید
در بسیاری موارد، خبرنگاران اخبار و شنیده‌های همکاران خود را در سازمان‌های خبری دیگر بررسی می‌کنند. به‌خصوص برای خبرنگارانی که در محیطی ناسازگار و پرتنش کار می‌کنند مهم و مفید است که از هم حمایت کنند و با یکدیگر همکاری کنند؛ ولی در عین حال باید با احتیاط و دقت به اطلاعات دست‌دوم برخورد کرد. این خطر وجود دارد که خبرنگاران اطلاعات و اخبار نادرستی را میان خود پخش کنند، بدون آنکه از پیش آن‌ها را راستی‌آزمایی کرده باشند.
مطالبی را که در رسانه‌های دیگر منتشر شده بررسی کنید
خواندن مطالبی که در رسانه‌های دیگر منتشر شده، درباره موضوعی که پوشش می‌دهید، نگاه جامع‌تری به شما می‌دهد و احتمالا زوایا و افرادی را به شما معرفی می‌کند که اصلا به آن فکر نکرده بودید. رسانه‌های اصلی کشور را بررسی کنید و زوایای مختلفی را که ارائه می‌دهند بسنجید؛ یعنی هم روزنامه‌ها و رسانه‌های میانه‌روها و اصلاح‌طلبان را، و هم رسانه‌های افراطی‌ها یا کسانی که کاملا وابسته و حامی حکومت‌اند.
رسانه‌های بین‌المللی هم می‌توانند زاویه دیگری را ارائه دهند. «آسوشیتد پرس» (AP)، «خبرگزاری فرانسه» (AFP)، «رویترز»، «الجزیره»، «دویچه‌وله» و «بی‌بی‌سی»، ضوابط تحریره قوی دارند و در جهت بی‌طرفی و عینیت، تلاش می‌کنند.
رویکردهایی از جانب مردم
گاهی وقت‌ها مردم عادی می‌توانند برایتان موضوع خبر را بفرستند. برایتان عکس، ویدیو و یا حتی شایعه‌ای را می‌فرستند که ممکن است حاوی اخبار و اطلاعات جدید و ارزشمندی باشد، ولی در عین حال ممکن است اطلاعات و اخباری که می‌فرستند نادرست و غیر دقیق باشد؛ بیشتر می‌خواهند جلب‌توجه کنند و یا اینکه عمدا سعی می‌کنند اطلاعات نادرست پخش کنند. مسوولیت خبرنگار است که این اطلاعات را قبل از انتشار یا توزیع، بسنجد و ارزیابی کند و همین نکته است که خبرنگار را از مردم عادی متمایز می‌کند.
یکی از دلایل محبوبیت پیام‌رسان‌هایی مانند واتسپ، سیگنال، و تلگرام این است که از رمزگذاری استفاده می‌کنند و در نتیجه امن هستند و هویت کاربر را افشا نمی‌کنند، ولی همین باعث می‌شود که ردیابی منبع اصلی یک پیام کار بسیار دشواری شود. بنابراین، برای اطمینان از صحت و دقت اطلاعات، باید تلاش‌های بیشتری کنید.
مطالبی که در شبکه‌های اجتماعی همرسان می‌شوند
در مورد مطالبی که در شبکه‌های اجتماعی همرسان می‌شوند، به‌خصوص حساس‌تر و شکاک‌تر باشید. در مورد این مطالب، هیچ فیلتر و ضابطه خاصی وجود ندارد و در مواردی، ارزش این مطالب فقط در حد شایعه است.
اعتبار منابع آنلاین را ارزیابی کنید
حتی وقتی به منابع آنلاین هم نگاه می‌کنید، شکوتردید خود را حفظ کنید. حتی سازمان‌های خبری بین‌المللی هم فریب وبسایت‌های جعلی را خورده‌اند. نام دامنه اینترنتی و همین‌طور طراحی وبسایت را بررسی کنید و دنبال علائمی بگردید که معتبر یا جعلی بودن وبسایت را نشان دهند. در مقاله‌ها سعی کنید اطلاعاتی درباره نویسنده، تاریخ انتشار و دیگر نشانه‌ها و مدارکی که خبر از اعتبار مطلب بدهد پیدا کنید. ببینید آیا مقاله به منابع موثقی ارجاع یا لینک می‌دهد یا نه، عکس‌ها و ویدیوها را راستی آزمایی کنید و آن‌ها در اینترنت قرار دهید تا مطمئن شوید که جعلی نیستند و یا از متن و حوزه دیگری برداشته نشده‌اند؛ به این کار «جست‌وجو معکوس» می‌گویند.
وقتی گزارش‌تان را برای «ایران‌وایر» می‌فرستید، سردبیران بررسی‌ها و راستی‌آزمایی‌های خود را انجام می‌دهند و شاید حتی از شما اطلاعات بیشتری بخواهند، معنی این کار این نیست که آن‌ها به صداقت شما شک دارند؛ بلکه صرفا می‌خواهند مطلب کامل و بی‌عیب‌و نقص باشد.
سازمان‌هایی که با ما خصومت دارند، ممکن است بخواهند ما را با تصاویری قدیمی یا حتی جعلی گمراه کنند تا از این راه اعتماد مردم را به گزارش‌های ما سلب کنند. می‌توانیم از منابع آنلاین و سوال‌های کلیدی خبرنگاری استفاده کنیم تا صحت ادعا و اظهارنظرها را ارزیابی کنیم.
چه چیزی؟
وقتی عکس یا ویدیویی به دست ما می‌رسد، بررسی می‌کنیم ببینیم آیا واقعا ادعایی را که مطرح می‌کند نشان می‌دهد، یا اینکه به‌کلی چیز دیگری را نشان می‌دهد؟
از طریق نرم‌افزارهایی مثل Google Images یا Google Lens و یا TinEye، می‌توانید جستجوی معکوس کنید تا ببینید که آیا قبلا از این عکس در فضای اینترنت و در متن و حوزه متفاوتی استفاده شده است یا نه.
کجا؟
نقشه‌های آنلاین اطلاعات مفید و دقیقی را درباره مکان‌ها در اختیار می‌گذارند. می‌توان از آن‌ها کمک گرفت و راستی‌آزمایی کرد که آیا عکس یا ویدیو در همان مکانی که ادعا شده تهیه شده است یا نه.
نقشه‌های مختلفی که توسط «گوگل»، «بینگ»، و «یاندکس» ارائه شده‌اند، براساس تصاویری است که در مدارهای ماهواره‌ای متفاوت و در زمان‌های متفاوتی تهیه شده‌اند و در نتیجه، ممکن است اطلاعات‌شان کمی با هم فرق داشته باشد.
منابع و سرویس‌های پیچیده‌تری مثل «ویکی‌مپیا» و «مپیلاری» از طریق جمع‌سپاری (crowd-sourcing) اطلاعات را به نقشه‌ها اضافه می‌کند.
چه زمانی؟
مهم است که بفهمیم دقیقا چه زمانی عکس یا ویدیو تهیه شده و اینکه آیا با زمانی که ادعا شده است همخوانی دارد یا نه. اگر به نسخه اصلی عکس یا ویدیو دسترسی دارید، اغلب شامل فراداده‌هایی (metadata) می‌شود که زمان تهیه آن را نشان می‌دهد. می‌توانید با استفاده از فرمتی مثل «اکسیف» (EXIF) در exifdata.com به این داده‌ها دسترسی پیدا کنید.
می‌توانید در خود تصویر هم به سرنخ‌هایی دست پیدا کنید. آیا رنگ برگ‌ها با آن فصلی از سال که ادعا شده همخوانی دارد؟ آیا آفتاب از جهت درستی می‌تابد؟ آیا سایه‌ها برای مکان و زمانی که ادعا شده درست‌اند؟
چه کسی؟
چه کسی تصویر یا داده را تولید کرده است؟ درباره آن‌ها چه می‌دانیم؟
یک جست‌وجو ساده اینترنتی می‌تواند اطلاعاتی را درباره اعتبار این افراد، رفتار و مواضع گذشته‌شان و تعهدات‌شان در اختیار بگذارد و از این طریق می‌توانیم اعتبار آن‌ها را به‌عنوان منبع اخبار و اطلاعات ارزیابی کنیم.
بررسی نام دامنه اینترنتی و طراحی وبسایت هم می‌تواند سرنخ‌هایی در مورد جعلی بودن آن ارائه دهد. در خود مقاله سعی کنید اطلاعاتی درباره نویسنده، تاریخ انتشار و دیگر نشانه‌ها و مدارکی که خبر از اعتبار مطلب بدهد، پیدا کنید. همین‌طور ببینید آیا مقاله به منابع موثقی ارجاع یا لینک می‌دهد یا نه.
چرا؟
آیا می‌توانیم بفهمیم دقیقا چرا و به چه هدفی فلان منبع، فلان اطلاعات را در اختیار می‌گذارد؟ انگیزه‌اش چیست؟ آدم‌هایی که خشم و کینه دارند ممکن است به‌دنبال انتقام باشند. البته این لزوما به این معنی نیست که حقیقت را نمی‌گویند، ولی ممکن است اطلاعات خود را از زاویه متفاوتی در اختیار بگذارند. اگر خوانندگان از پیش‌زمینه این افراد اطلاع می‌داشتند، آیا به ادعاهایشان اعتماد می‌کردند یا نه؟
چگونه؟
فیلم یا ویدیو چطور تهیه شده است؟ شک کنید اگر دیدید کسی ادعا کرده که عکس را شاهدی عینی با موبایلش گرفته، ولی از ظاهر عکس این‌طور بر می‌آید که با یک دوربین حرفه‌ای گرفته شده است.
دنبال سرنخ‌هایی باشید که نشان دهد آیا تصویر با نرم‌افزارهای هوش مصنوعی تهیه شده یا نه. تصاویر را با دقت بررسی کنید، به‌خصوص به دست‌ها و دهان توجه کنید، چون در تصاویری که با هوش مصنوعی درست می‌شوند، معمولا دست‌ها و دهان خیلی واقعی به‌نظر نمی‌رسند.
خلاصه
ما می‌خواهیم خوانندگان به ما اعتماد داشته باشند. مطلبی که با استفاده از شواهد و منابع متنوع و قابل اعتمادی تهیه شده باشد، در مورد کیفیت جمع‌آوری اخبار و اطلاعات و همین‌طور روند‌های سردبیری، حس اعتماد ایجاد می‌کند.
اگر نتوانیم خبری را راستی‌آزمایی کنیم ولی در عین حال باور داشته باشیم که همرسانی‌اش می‌تواند اهمیت داشته باشد، باید با صداقت این نکته را با خوانندگان‌مان در میان بگذاریم.
«مدرس خبرنگاری دانشگاه کلمبیا» و «مرکز خبرنگاری تحقیقی»، راهنماهای مفیدی برای راستی‌آزمایی‌های اینترنتی دارند.
«بلینگ‌کت» هم نهادی است برای راستی‌آزمایی تحقیقاتی که مستقر در هلند است. این سازمان تکنیک‌هایی را برای راستی‌آزمایی با استفاده از داده‌هایی که در دسترس عموم هستند تولید کرده و گسترش داده و مطالبی را هم برای آموزش شهروندخبرنگاران تهیه کرده است. موسس این نهاد، «الیوت هیگینز»، تحقیقات تیم خود را در مورد سرنگونی پرواز شماره ۱۷ هواپیمایی مالزی ( MH17) در اوکراین، سال ۲۰۱۴، در اینجا توضیح داده است.
اخیرا تیمی از گزارشگرانی در «بی‌بی‌سی آفریقا»، برای تحقیق آنلاین خود درباره ویدیویی مربوط به قتل زنان و کودکان کامرون، برنده جایزه‌ای شدند. در این لینک، اعضای تیم درباره تکنیک‌هایی که استفاده کرده‌اند توضیح می‌دهند.
برای رفتن به درس بعدی اینجا کلیک کنید.
برای رفتن به درس قبلی اینجا کلیک کنید.
* جهت ارزیابی خود، به سه تست زیر پاسخ دهید:
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر