اظهارات و گواهی‌های افراد حقیقی به ارزش و اصالت گزارش‌های خبری می‌افزاید، ولی با چه کسانی صحبت می‌کنید؟ به آن‌ها چه می‌گویید تا ترغیب‌شان کنید با شما صحبت کنند؟ چطور می‌توانید از روایات و مشاهدات آن‌ها استفاده کنید، بدون اینکه آن‌ها را به خطر بیندازید؟
چرا خبرنگاران باید با مردم صحبت کنند
اطلاعات شاهرگ خبرنگاری است و مصاحبه، سازوکاری است که از طریق آن خبرنگار اطلاعاتش را از مردم به دست می‌آورد.
مصاحبه به شما کمک می‌کند تا:
واقعیات و نظرات را جمع‌آوری کنید؛ از طریق مصاحبه می‌توانید اطلاعات دست اول را از منابع خود به دست آورید. این اطلاعات می‌توانند جزییاتی درباره رویدادها، نظرات، دیدگاه‌ها و تجارب شخصی باشند.
دیدگاه‌های متفاوت را منعکس کنید؛ از طریق مصاحبه با افرادی که دیدگاه‌های متفاوتی با یکدیگر دارند، می‌توانید نگاهی دقیق‌تر از ماجرا ارائه کنید.
گفتمان عمومی را ترغیب کنید؛ خبرنگاران بی‌طرف دیدگاه‌های متفاوت و حتی متضادی را ارائه می‌کنند، فضای بحث و گفت‌وگو را تسهیل می‌کنند و شهروندان را ترغیب می‌کنند تا در مباحثات و مذاکرات درباره موضوعات مهم، شرکت کنند.
رهبران و حاکمان را پاسخگو کنید؛ واژه «Media» [رسانه] ریشه لاتین دارد، که معنی آن «لایه میانی» است؛ پیوندی است میان حاکمان و کسانی بر آن‌ها حکومت می‌شود.
خبرنگاران اطلاعات را از حکومت و دیگر منابع در اختیار عموم مردم قرار می‌دهند و هم‌زمان سیاستمداران و دیگر حاکمان و مقامات را از آرا مردم مطلع می‌کنند. بنابراین، گاهی باید از حاکمان سوال‌های چالش‌برانگیزی بپرسند، چون در واقع این‌ها همان سوال‌هایی هستند که عموم مردم به‌دنبال جوابش هستند.
وجهی انسانی بیفزایید؛ مصاحبه با افرادی که ارتباطی شخصی با یک موضوع دارند، می‌تواند خوانندگان را درگیر کند و موضوع را ملموس‌تر سازد.
پیش‌زمینه را ارائه کنید؛ مصاحبه می‌تواند پیش‌زمینه موضوع را ارائه دهد و به این ترتیب، جزییات ماجرا را مشخص‌تر کند. مثلا وقتی با یک کارشناس مصاحبه می‌کنید، می‌تواند اطلاعات یا تحلیل‌هایی را ارائه کند که پیش‌زمینه موضوع را روشن کند. البته به این معنی هم هست که واقعا مایل بوده‌اید که خودتان راجع به موضوع بیشتر بدانید.
چطور سر صحبت را با افراد باز کنیم؟
گام اول در اخلاق روزنامه‌نگاری به این شرح است:
«خبرنگار برای کسب اخبار فقط باید از روش‌های عینی یا بی‌طرفانه استفاده کند، مثل عکس با سند.»
*فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران
معنای این حرف عملا این است که اگر برای کسب اطلاعات و مصاحبه نزد کسی رفتید، باید به آن فرد بگویید که خبرنگاراید و اینکه به چه نهاد یا سازمانی وابسته هستید. باید به‌صورت شفاف و صادقانه کار و هدف‌تان را برای او توضیح دهید.
اگر رویکرد خاصی در ذهن دارید (مثلا قصد دارید در گزارش‌تان از فرد مورد نظر انتقاد کنید)، این را هم باید با او مطرح کنید.
وقتی رویکردتان صادقانه و شفاف باشد، اعتماد ایجاد می‌شود و احتمال اینکه منابع شما فکر کنند برای ارائه اطلاعات به شما گول خورده‌اند، پایین می‌آید.
چرا مصاحبه با افراد می‌تواند خطرناک باشد؟
در جوامع اقتدارگرا، بسیاری از رهبران یا حاکمان از پرسشگری و چالش استقبال نمی‌کنند و می‌خواهند پرسشگری و انتقاد از اقتدارشان را به روش‌های زیر سرکوب کنند:
- بازداشت و زندانی کردن خبرنگاران و منابع آن‌ها اغلب با اتهاماتی واهی و ساختگی مانند اغتشاش، خیانت، یا تروریسم.
- گاهی خبرنگاران را در شرایطی بسیار سخت و ناگوار بدون هیچ محاکمه‌ای نگه می‌دارند.
- خبرنگاران و منابع آن‌ها را مورد خشونت، تهدید و ارعاب قرار می‌دهند.
- با فیلتر کردن بعضی از وبسایت‌ها، بستن روزنامه‌ها و شبکه‌های تلویزیونی، و یا لغو کردن مجوز کاری خبرنگاران، راه‌های انتقاد را می‌بندند و سانسور می‌کنند.
- با قطع منابع مالی، لغو مجوزها، و بستن درآمدهای حاصل از آگهی‌ها و تبلیغات، به رسانه‌ها فشار مالی وارد می‌کنند.
- خبرنگاران و منابع آن‌ها را به‌صورت آنلاین زیر نظر دارند و شبکه‌های اجتماعی و مکالمات ایمیلی‌شان را رصد می‌کنند.
با این تاکتیک‌ها، خبرنگاران انتقادی و منابع آن‌ها را مورد تهدید و ارعاب قرار می‌دهند، فضای ترس و وحشت ایجاد می‌کنند و دیگران را هم از ابراز نظرشان در فضای عمومی بازمی‌دارند.
خبرنگاران باید امنیت و سلامت منابع‌شان را در اولویت قرار دهند و با رعایت تمام اقدامات پیشگیرانه لازم، هویت و اطلاعات منابع‌شان را افشا نکنند. در‌صورتی‌که امنیت یکی از منابع‌شان در معرض خطر قرار گرفت، باید در اسرع وقت و به‌شکلی مسوولانه اقدام کنند.
منابع را از حقوق‌شان آگاه کنید؛ باید منابع‌تان را از حقوق قضایی‌شان مطلع کنید و آن‌ها را درباره خطرات احتمالی ارائه اطلاعات آگاه کنید. از این طریق منابع‌تان می‌توانند درباره همکاری کردن یا نکردن با شما تصمیمی عقلانی و از سر آگاهی بگیرند.
از آنجایی که کودکان و افراد آسیب‌پذیر عموما درکی از عواقب محتمل و طولانی‌مدت مصاحبه با خبرنگاران ندارند، ممکن است حاضر شوند با شما مصاحبه کنند؛ نباید از سادگی و خامی آن‌ها سوداستفاده کنید.
به خواست‌های آن‌ها احترام بگذارید؛ اگر منبعی نگرانی‌ها و ملاحظاتی را درباره امنیت خود با شما مطرح کرد، باید این ملاحظات را جدی بگیرید و به خواست‌ها و ترجیحات او درباره نحوه و زمان مصاحبه احترام بگذارید. مثلا شاید ترجیح بدهد که به جای تلفن، از طریق یک اپلیکیشن پیام‌رسان امن با شما صحبت کند.
هویت‌شان را محفوظ نگه دارید؛ وقتی با منابع‌تان صحبت می‌کنید، باید هویت‌شان را محفوظ نگه دارید؛ مثلا از اسم مستعار استفاده کنید یا در مکانی امن ملاقات کنید. نباید اسم منابع‌تان را در جایی یادداشت کنید یا اطلاعاتی را منتشر کنید که هویت آن‌ها را افشا کند.
اطلاعات را افشا نکنید؛ باید تمام اقدامات لازم را انجام دهید تا اطلاعاتی را که منابع‌تان در اختیارتان قرار داده‌اند، محفوظ نگه دارید. مثلا مکالمات‌تان را رمزگذاری کنید، فایل‌هایتان را در جای امنی قرار دهید و تعداد افرادی را که به این اطلاعات دسترسی دارند، به حداقل برسانید.
مراقب باشید که اطلاعات چگونه منتشر می‌شوند؛ وقتی اطلاعات حساسی را منتشر می‌کنید، باید خطرات محتملی را که منابع‌تان را تهدید می‌کنند در نظر داشته باشید و اقدامات لازم را برای کم کردن و از میان‌برداشتن آن‌ها انجام دهید؛ مثلا اگر لازم شد، بعضی از جزییات را پاک کنید و یا اسم و مشخصات منابع‌تان را نیاورید.
در‌صورتی‌که امنیت یکی از منابع‌تان به خطر افتاد، برنامه‌ریزی کنید؛ در‌صورتی‌که یکی از منابع‌تان مورد تهدید قرار گرفت یا امنیتش به خطر افتاد، برنامه داشته باشید. مثلا او را به مکان امنی ببرید، یا با سازمان‌های حقوق‌بشری تماس بگیرید تا به شما کمک کنند.
کمک و مشاوره حقوقی بگیرید؛ باید بتوانید منابع‌تان را از نظر حقوقی حمایت کنید و مشاوره‌های حقوقی در اختیار آن‌ها قرار دهید تا وظایف و حقوق قضایی خود را بشناسند و به بهترین شکل ممکن از خود در مقابل تهدیدها و اقدامات قضایی محافظت کنند. ایران‌وایر یک قدم فراتر نیز می‌رود و هم به کارمندان و همکاران خود مشاوره و حمایت روانشناختی ارائه می‌دهد و هم به منابع‌‌اش.
محفوظ نگه‌داشتن هویت منابع
مخاطبان و خوانندگان به مطلبی که در آن منبع اطلاعات ذکر شده باشد، اعتماد بیشتری می‌کنند. چطور می‌توانند ادعاهایی را که در مطلب آمده باور کنند، اگر نتوانند ببینند چه کسی آن ادعاها را مطرح کرده؟
ولی همان‌طور که دیدیم، ابراز عقیده و ارائه اطلاعات در فضای عمومی می‌تواند خطراتی در پی داشته باشد. اگر به‌طور علنی با رسانه‌ها صحبت کنند و اطلاعات در اختیار آن‌ها قرار دهند، زندگی‌شان می‌تواند در معرض خطر قرار بگیرد. اگر رویه‌های کاری فاسد را افشا کنند، ممکن است کارشان را از دست بدهند. در این موارد، باید هویت منابع‌تان را محفوظ نگه دارید. باید از عبارات «منابع ناشناس» یا «منابعی که نخواستند هویت‌شان فاش شود» استفاده کنید.
اگر این قول را داده باشید که هویت منبع‌تان را افشا نمی‌کنید، باید این کار را در نهایت دقت انجام بدهید، به این معنی که اجازه ندهید تحت هیچ شرایطی هویت این فرد توسط شما یا همکاران‌تان لو برود. در غیر این صورت، اعتمادی که به شما داشته تا با شما صحبت کند، از میان می‌رود.
اطلاعاتی را در مورد زندگی‌نامه منبع‌تان ندهید که باعث شود هویت او فاش شود. در یادداشت‌هایتان، هویت و مشخصات آن فرد را ذکر نکنید؛ اگر کردید، در اسرع وقت پاکش کنید. از عکس‌های خانه، وسیله نقلیه، محل کار یا اعضای خانواده او استفاده نکنید. عکس و ویدیو می‌تواند اطلاعات زیادی را افشا کند. آیا می‌توانید از تصویرسازی‌ها و عکس‌ها و تصاویر از پیش‌آماده و آرشیوی استفاده کنید؟
اگر لازم شد، از نام جعلی استفاده کنید، ولی این نکته را باید در متن ذکر کنید: «در این مقاله، اسم واقعی افراد را تغییر داده‌ایم.»
می‌توانید در گزارش‌های ویدیویی یا صوتی، چهره یا صدای افراد را تغییر دهید، ولی حتما تصاویر و صوت‌های اصلی را از بین ببرید تا مورد سوءاستفاده قرار نگیرند.
اگر کسی درخواست مصاحبه را نپذیرفت
ممکن است کسی به درخواست شما برای مصاحبه پاسخ منفی بدهد. این حق او است، ولی این حق را ندارد که صرفا به این دلیل که نمی‌خواهد در روند تهیه مطلبی مشارکت کند، مانع از انتشار آن شود، ولی شما باید به منبع‌تان توضیح دهید که چرا می‌خواهید نظر او را جویا شوید و اینکه مشارکت آن فرد از چه وجهی مطلب شما را بهتر می‌کند.
برای مثال:
- «من اطلاعاتی را کسب کرده‌ام، ولی واقعا دلم می‌خواهد قبل از انتشار آن‌ها را مجدا بررسی کنم.»
- «واقعا می‌خواهم تمام وجوه این ماجرا را منعکس کنم، برای همین برایم مهم است که نظر شما را هم جویا شوم.»
- «تمام سعی خود را خواهم کرد تا نظرات شما را منعکس کنم، ولی فکر می‌کنم خیلی بهتر باشد اگر خودتان نظرتان را بیان کنید.»
- «می‌خواهم به خوانندگان/ شنوندگان/ بینندگان‌ام بگویم که با شما تماس گرفته‌ام. شما از من می‌خواهید چه بگویم؟ اینکه چیزی نداشتید اضافه کنید؟»
برای رعایت انصاف، باید تمام سعی‌تان را بکنید تا نظرات منبع‌تان را تا جایی که به آن دسترسی دارید، منعکس کنید. مثلا از طریق نقل‌قول از دیگر مصاحبه‌های منتشرشده‌اش، یا از اطلاعات و نظرات رسمی‌‌اش، مثل وبسایت شخصی او.
در این صورت باید توضیح دهید که چرا از این روش‌ها استفاده کرده‌اید:
«ما با خانم/آقای الف تماس گرفتیم، ولی ایشان دعوت ما را برای مصاحبه نپذیرفتند. ولی هفته پیش گفته بودند که …»
افرادی که نمی‌خواهند با آن‌ها مصاحبه شود
به‌طور کلی وقتی کسی دعوت به مصاحبه را رد می‌کند، یا به تماس‌های شما توجهی نشان نمی‌دهد، باید به تصمیم او احترام بگذارید. ولی مواردی هم پیش می‌آید که احساس می‌کنید باید از کسی که نمی‌خواهد با شما صحبت کند سوال‌هایی بپرسید. مثلا شاید دارید ادعاهایی جدی درباره رفتاری مجرمانه مطرح می‌کنید و سردبیران هم معتقد‌اند که از نظر اصول حرفه‌ای مهم است که این ادعاها را مستقیما از خود شخص بپرسید.
در این شرایط، از نظر اصول حرفه‌ای خبرنگاری می‌تواند موجه باشد که به خانه یا محل کار شخص بروید، ولی به‌هرحال همیشه باید با توافق قبلی سردبیر باشد و تنها پس از آنکه از روش‌های معمول، درخواست برای ملاقات صورت گرفته باشد.
برای رفتن به درس بعدی اینجا کلیک کنید.
برای رفتن به درس قبلی اینجا کلیک کنید.
* جهت ارزیابی خود، به سه تست زیر پاسخ دهید:
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر