زەماوەندی پیرشالیار؛ له دف‌لێدان و شیعرخوێندنەوەوە تا زیکر و سەمای دەروێشان
بەرێوەچوونی "جێژنی پیر" یان ڕێ‌وڕەسمی "زەماوەندی پیرشالیار" لە هەورامانی تەخت، یەکێکە لە نەریتە دێرینە ئایینی و کەونینەکان لە کوردستان‌دا کە هەموو ساڵێک لە ناوەڕاستی مانگی ڕێبەندان‌دا بەڕێوە دەچێت. لەم گۆڤەندەدا دەروێشەکانی تەریقەتی قادری لە پاڵ شیعرخوێندەوە، دەف‌لێدان، قوربانی‌کردن، بڵاوکردنەوەی شیرینی و خواردنی تایبەت و نەریتیی لەناو خەڵک لە بەر ماڵی پیرشالیاردا، زیکر و سەما دەکەن.
بەڵام دوو ساڵە کە جێژنی پیر بە هۆی بڵاوبوونەوەی ڕۆژ لە دوای ڕۆژی ڤایرۆسی کۆرۆنا و بێ‌توانایی دەوڵەت لە کۆنتڕۆڵ‌کردنی‌دا، بەڕێوە نەچووە و پێ‌دەچێت ئەم ساڵیش بە رێوە نەچێت.
بە گوتەی چالاکوانانی کولتووریی ناوچەکە بەڕێوەچوونی ڕێ‌وڕەسمی پیرشالیار لە ساڵی ١٣٩٨ لە چاو ساڵانی پێشووتر گەرم‌وگوڕتر بووه کە جگە لە بەشداریی بەرینی خەڵکی ناوچەکە، ئەو میوانانی کە لە چوار گۆشەی ئێران و تەنانەت میوانانی بیانی بەرەو هەورامان دەهاتن، ئەم ڕێ‌وڕەسمەیان لە جێژنێکی ئایینی- مێژووییەوە کردۆتە یەکێک لە دیمەنە سەرنج‌ڕاکێشەکانیش بۆ ئەو گەشتیارانەی سەردانی هەورامان بکەن.
دوو گێڕانەوە سەبارەت بە پیرشالیار
خەڵکی هەورامان پیرشالیار بە یەکێک لە ٩٩ پیری هەورامان دەزانن کە خاوەن پیرۆزیی ئایینی، کەراماتی بەرز و کەسایەتییەکانی ئوستوورەیی-مێژوویییە. پیرشالیار جگە لە پێگە ئایینییەکەی پزیشک بووە و زۆر نەخۆشینی قورس و گرانی شیفا داوە و هەر ئەمەیش بۆتە هۆی ئەوەی، مەرقەد و ماڵی پیر ببێتە جێ‌نزرگە و زیارەت‌گەی شوێنکەوتوانی.
دەربارەی ئایینی پیرشالیار دوو گێڕانەوەی باڵادەستی مێژوویی هەیە کە هەر دووکیان تاکوو ئێستا جێگەی ناکۆکیی نێوان مێژوونووسان و زانایانی ئایینییە. "دێهخودا" لە لۆغەت‌نامەکەی خۆی‌دا نووسیویەتی "پیرشەهریار: [ش] (خ) پیرشالیار. لە هەورامان‌دا پیری زەرتۆشتی یەکێک بووە لە موغانی زەرتوشتی ناسراو بە پیرشالیار (کە بە زمانی کوردی پێ دەوترێت پیرشالیار) کتێبێکی لێ‌بەجێ‌ماوە بە ناوی ماریفەتو پیرشالیار (مەعریفەی پیرشالیار) و لای خەڵکەکە زۆر بەڕێزە و نایدەن بە دەست بیانییەکانەوە و وشەکانی لە زۆر جێگەدا وەک قسەی نەستەق و دانستە بەکاری دەهێنن."
لەم کتێبە جگە چەند شیعر بەجێ‌نەماوە و شوێن‌کەتوانی هەندێک لە شیعرە بەجێماوەکان دەگەڕێنەوە بۆ پیرەکەیان.
"محەمەد مەردووخ‌کوردستانی"، نوسەر و مێژوونووسی کورد لە مێژووی مەردووخ‌دا سەبارەت بە پیرشالیار نووسیویەتی: "هەندێک بە موسوڵمانی دەزانن و بە موستەفا ناوی دەبەن و هەندێکی‌تریش بە موغانی زەرتوشت و کوری جاماسبی دەزانن" (مەردووخ‌کوردستانی ١٣٢٥، ١٢٠-١٢٥).
بەڵام ئەهلی سونەت و جەماعەت ئەو بە موسوڵمان، سەید و هەروەها بە مورید و شوێن‌کەوتووی "عەبدولقادر گەیلانی" دامەزرێنەری سیلسیلەی "تەسەوفی قادری" دەزانن.
بەڵام، سەباری ئەمە، ئەوەی لەناو هەورامییەکان و خەڵکی ناوچەکەدا گرینگە، ئەوەیە کە پیرشالیار خاوەن کەرامات و پێگەی باڵای ئایینیە و کەسایەتییەکی پیرۆزە.
بەڕێوەچوونی جێژنی پیر
لەناو هەورامییەکان‌دا بەڕێوەچوونی ئایینیی جێژنی پیر بە بۆنەی هاوسەرگیریی ئەفسانەیی پیرشالیار لەگەڵ کچی پاشای بوخارا ئەنجام دەدرێت. دەگێڕنەوە کە "شابەهار خاتوون"، کچی پاشای بوخارا کە کەڕوڵاڵ بووە بە دەستی پیرشالیار شیفا دراوە. باوکی شابەهار خاتوون چونکە بێ‌هیوا بووە لە شیفای کچەکەی بە دەستی پزیشکانی بوخارا بەڵێن دەدات کە هەر کەسێک کچەکەی شیفا بدات وەک زاوای خۆی قبووڵی دەکات. بەڵام پیرشالیار کچەکەی پاشای بوخارا شیفا دەدات و لە ناوەڕاستی مانگی ڕێبەندان‌دا خەڵکی هەورامان زەماوەندی هاوسەرگیریی پیر لەگەڵ کچی پاشای بوخارا دەگێڕن و هەموو ساڵێک لەسەر وەسیەتی پیرشالیار ئەم ڕێ‌وڕەسمە هەر لەم بەروارەدا بەڕێوە دەچێت.
لە ناو خەڵکی هەورامان‌دا گۆڤەندی هاوسەرگیریی پیرشالیار جگە لە مانا مێژووییەکەی هێمای تێپەڕاندنی سەهۆڵبەندان و بەستەڵەک و زستانی سەختی ئەم ناوچە بەرەو بەهار، ژیانەوە و لە دایک‌بوونەوەی ژیانە.
بەڕێوەبەرانی ڕێ‌وڕەسمەکە کە بەرپرسی کاروباری مەرقەد و باخی پیرن، ڕێک لەم بەروارەدا سەرەتا بە ناردنی گوێز، شیرینی و نوقڵ لە ڕێگەی منداڵانەوە خەڵکەکه ئاگادار دەکەنەوە تاکوو خۆیان بۆ گۆڤەندەکە ئامادە بکەن. خەڵکی هەورامان به ناردنی ئەم گوێزە دەڵێن "خەبەر".
پاش قۆناغی یەکەم، هەنگاوی دووهەم "کڵاوڕۆچنە"یە کە لە سپێدەی بەیانی ڕێ‌وڕەسمەکەوە دەست پێ‌دەکات و منداڵانی هەورامان لە دەستەگەلی چەند کەسی‌دا بەناو کۆڵانەکان‌دا بڵاو دەبنەوە و بە وەرگرتنی نوقڵ و چۆکلێت، مێوژ، بیسکویت، گوێز و بادام کە نیشانەی تەبەڕۆک، یەکێتی و یەکگرتوویی خەڵک و بەشداریی خەڵکی گوندەکەن لە گۆڤەندەکەدا، زەماوەندی پیر دەست پێ‌دەکات.
"کەژان ئەسەدی"، هونەرمەند و سینەماکاری کوردی دانیشتووی ئاڵمان کە زۆرجار لەم گۆڤەندەدا بەشداریی کردووە، بە "ئێران‌وایەر"ی وت: "بە بڕوای من خۆش‌ترین بەشی ڕێ‌وڕەسمەکە قۆناغی کڵاوڕۆچنەیە کە دەمەوبەیان دەنگی شادی و خۆشیی دەستە چەند کەسییەکانی منداڵان بۆ وەرگرتنی چۆکلێت، گوێز و بادام لە دەست خەڵکەکە لە ناو کۆڵانەکانی هەورامان‌دا دەبیسترێت؛ چونکە هەموو خەڵکەکە بەخەبەرن و چاوەڕێن کە منداڵەکان لە دەرگای ماڵەکانیان بدەن و ئەوانیش چییان ئامادە کردووە بیخە هەگبەی منداڵەکانەوە."
هاوکات لەگەڵ قۆناغی کڵاوڕۆچنە، جگە لە کارگێڕانی جێژنی پیر، ئەو کەسانەی کە توانای دارییان هەیە، گاو و مەڕوماڵاتێک کە بۆ قوربانی‌کردن لە ڕێ‌وڕەسمی پیرشالیاردا هاوردوویانە، ڕادەستی بەرێوەبەران دەکەن تاکوو دوای قوربانی‌کردن بەشێکی بدەنە چەند بنەماڵەیەکی گوندەکە و باقییەکەیشی بۆ خواردنی تایبەتی جێژنی پیر لەو قازانگە گەورانەی کە پێش‌تر ئامادە کراون، بۆ میوانان و ئامادەبوانی ساز بکەن.
زیکر و سەمای دەروێشان، دەف‌لێدان و سەمای ئایینی لە جێژنی پیردا
ڕۆژی دووهەم کە بە جۆرێک ڕۆژی سەرەکیی گۆڤەندەکەیە، پاش خواردنی نانی نیوەڕۆ خەڵکی ناوچەکە، میوانان و دەروێشەکان پێکەوە بۆ سەما، گۆڤەند و شایی ئایینی لەگەڵ لێدانی دەف و زیکر بەرەو ئاستانی پیر وەڕێ دەکەون و لەوێ‌دا ئامادە دەبن.
لەم ڕۆژەدا دەف‌بەدەستەکانی ڕێ‌وڕەسمەکە هاوکات لە ناوەڕاستی ئەو دەروێشانەی دەستیان لە دەستی یەک‌تر ئاڵاندووە، دەف لێدەدەن و لە ئاستانی پیردا بە حەی، سەماع و زیکر و تەلیلە گۆڤەندە ئایینییە دەڕازێننەوە و ئاستانی پیر بە دەنگی دەروێشان و دەف و خوێندنی گۆرانیی ئایینی و وتنەوەی ئەڵا، خەڵکەکە لە دەوری خۆیان کۆ دەکەنەوە و بۆن و بەرامەی ڕۆحیی سەما و زیکر کەش‌وهەوایەکی عیرفانی دەبەخشێتە گوندەکە.
یەکێک لە دەروێشەکانی تەریقەتی قادری لە پێوەندی‌دا بە دەف‌لێدان و حاڵەتی ڕۆحیی دەروێشەکان لە کاتی زیکر و تەلیلە و سەما لە ئاستانی پیردا بە "ئێران‌وایەر" دەڵێت دەنگی هاوکاتی چەندین دەف نەک ئێمە بەڵکوو هەموان دەورووژێنێت و لە کەشێکی مەعنویی عاریفانەدا نوقمیان دەکات: "دەنگی بەتین و دەنگدانەوەی یەک‌نەوای دەفەکان کەشی سەرکەشی هەورامان دەکاتە کەشێکی عاریفانە و ڕووحانی و ڕۆح لە هەڵە و پەڵەکان پاک و مرۆڤ لەگەڵ سرووشت تێکەڵ دەکاتەوە."
ڕێ‌وڕەسمی زیکر و سەماعی دەروێشان پێش نوێژی مەغریب کۆتایی دێت و دوای نوێژی مەغریب هەمووان بەرەو ماڵی پیر دەڕۆن و لەوێ ڕێ‌وڕەسمی شەونشینی دەست پێ‌دەکات.
بە گوتەی ئەم دەروێشەی تەریقەتی قادری، "هەموان لە شەونشینییەکەی ماڵی پیردا لە دەوری یەک‌تر کۆدەبنەوە و گەورەکان و زانایان باسی پیرشالیار و کەراماتی دەکەن و دواتر بە خوێندنەوەی دۆعا کۆتایی بە شەونشینییەکه دێت. ڕۆژی دواتریش خەڵکەکە بەرەو مەرقەدی پیر دەڕۆن و زیارەتی شتومەکە بەجێماوەکان لەوانە پێڵاوە چەرمییەکانی پیرشالیار دەکەن."
ئامادەبوونی زەرتوشتییەکانی ئێران و گەشتیارانی ئەورووپی لە جێژنی پیردا
ڕێ‌وڕەسمی زەماوەندی پیرشالیار لە ساڵانی ڕابردوودا سەرباری خەڵکی ناوچەکە لە لایەن جەماوەرێکی بەرینی خەڵکی زۆربەی شارەکانی ئێران لەوانە پایتەخت و زۆربەی شارە گەورەکانی ئەو وڵاتە پێشوازیی لێ‌کراوە و بە گوتەی خەڵکی ناوچەکە لە چوار گۆشەی ئێرانەوە دێنە هەورامان و لە جێژنی پیردا بەشداری دەکەن.
یەکێک لە چالاکوانانی کولتووریی هەورامان کە ڕێنمای میوانانی بیانییە بۆ هەورامان، هەر لەم پێوەندییەدا بە "ئێران‌وایەر"ی وت: "لە ڕێ‌وڕەسمی ساڵی ٩٧دا دوو بنەماڵەی تارانی کە ئەم جێژنە سەرنجی ڕاکێشابوون، بەشدارییان لە ڕێ‌وڕەسمەکەدا کرد و تەنانەت بە نیشانەی ڕێزگرتن لە بیروبڕوای خەڵکی هەورامان چەند سەر مەڕوماڵاتیان کڕی و بۆ قوربانی‌کردن لە جێژنی پیردا ڕادەستی بەڕێوەبەرانی ڕێ‌وڕەسمەکەیان کرد."
"کەژان ئەسەدی" کە بۆخۆی ئەزموونی قسەکردنی لەگەڵ گەشتیارە بیانییەکانی ناوچەکە هەیە، بە "ئێران‌وایەر" دەڵێت زۆربەی میوانە بیانییەکان، بۆ نموونە زەرتوشتییەکانی ئێران بە هۆی نزیکایەتیی ئایینی لەگەڵ ڕێ‌وڕەسمەکانی خۆیان‌دا لە گۆڤەندی پیرشالیاردا بەشداری دەکەن: "ساڵی ٩٧ دوو بنەماڵە کە لە زەرتوشتیەکانی ئەسفەهان بوون، هاتبوون بۆ زەماوەندی پیرشالیار و چونکە بڕوایان وابوو پیرشالیار یەکێکە لە موغانی زەرتوشتییەکان، بەشدارییان تێ‌دا دەکرد."
ئەو کە لە هەمان ساڵ‌دا ڕێنمای گرووپێکی وێنەگری ئیستانبولی بۆ بەشداری‌کردن لە جێژنی پیردا بووە، لە پێوەندی‌دا بە فرەچەشنیی میوانانی دەرەوەی کوردستان، تەنانەت میوانانی بیانی کە پتر لە وڵاتانی ئەورووپاییەوە هاتبوون بۆ زەماوەندی پیرشالیار، دەڵێت: "میوانەکان تەنیا کورت ناکرێنەوە بۆ خەڵکی ناوچەکە، ئێران یان تەنانەت وڵاتانی دراوسێ، بەڵکوو لە وڵاتانی ئەورووپاییشەوە دەهاتن بۆ ئەم ڕێ‌وڕەسمە. زۆربەی تووریستە ئەورووپایی و تەنانەت ڕۆژنامەنووسانی ئیتالیایی، دانمارکی، ئینگلیسی هاتوونەتە ڕێ‌وڕەسمی پیراشالیار و بە گوتەی خۆیان گەشتەکەیان بە جۆرێک ڕێک‌خستووە کە بتوانن لە زەماوەندی پیرشالیاردا بەشداری بکەن."
"کاک جەلال"، کە یەکێکە لە چالاکوانانی کولتووریی هەورامان سەبارەت بە کێشە و گرفتی مانەوەی میوانانی کوردستانی، دەرەوەی کوردستان و بیانی لە ڕێ‌وڕەسمی پیرشالیار بە هۆی زیادبوونی ڕێژەی میوانانی دەرەوەی کوردستان و بیانی بە "ئێران‌وایەر"ی وت ڕێگەچارەی خەڵکی هەورامان بۆ چارەسەرکردنی کێشەی مانەوە و وەرگرتنی میوان و خەڵکی ناوچەکە دوو هۆتێلی تا ڕادەیەک گەورەیان لە هەورامان‌دا درووست کردووە.
هەروەها ئەوەیشی زیاد کرد: "هەرچەند تا پێش بیناکردنی هۆتێلەکان ئەوانەی لە ڕێ‌وڕەسمەکەدا بەشدارییان دەکرد وەیلان و سەرگەردان نەدەبوون؛ چونکە خەڵکی میوان‌دۆستی هەورامان بە تێکڕایی میوانەکانیان لە دەستەگەلی سێ یان چوار کەسی‌دا دەبردەوە ماڵەکانی خۆیان کە تا کۆتایی ڕێ‌وڕەسەمەکە لەوێ‌دا بمێننەوە. بەڵام لە چەند ساڵێ ڕابردوودا و بە گەورەبوونەوەی ڕێ‌وڕەسمەکە و بەشداریی بەرینی خەڵک ئێستا کەڵک لە هۆتێکەلان وەردەگرن و جارجارەیش هەندێک لە ماڵەکانی گوندەکە بۆ ئەم چەند ڕۆژە بەکرێ دەدرێن."
ئەو ئاماژەی دایە دابین‌کردنی ئ ەمنییەت و ئاسایش جێژنی پیرشالیار و دەوری هێزە ئەمنییەتییەکانی هەورامان و هەر لەم پێوەندییەدا وتی: "ناوەندە ئەمنییەتی و ئینتزامییەکان هیچ‌کات دەوریان نەبووە لە دابین‌کردنی ئەمنییەتی ڕێ‌وڕەسمی پیرشالیاردا و خەڵکی گوندەکە و چالاکوانانی کولتووری و مەدەنیی هەورامان و ناوچەکە ئەمنییەت و ئاسایشی تەواوەتیی ڕێ‌وڕەسمەکەیان دابین‌کردووە و هەموو ئەو ڕێ‌وڕەسمانەیش کە تاکوو ئێستا بەڕێوە چوون، بەبێ هیچ کێشەیەک کۆتاییان پێ‌هاتووە؛ چونکە خەڵکی زانا و مەتینی هەورامان دەیان و سەدان ساڵە کە ڕێ‌وڕەسمی زەماوەندی پیرشالیار بەڕێوە دەبەن."
دەربارەی ئەم گرتە ڤیدیۆییە: دیمەنێک لە بەڕێوەچوونی ڕێ‌وڕەسمی زەماوەندی پیرشالیار لە ناوەڕاستی مانگی ڕێبەندان لە ساڵی ٩٨ لە هەورامانی تەختی سەر بە سەوڵاوای مەریوان. لە ڕێ‌وڕەسمی پیرشالیاردا دەف‌ژەنەکان لە ناوەڕاستی ئەو دەروێشانەی کە دەستیان لە دەستی یەک‌تر ئاڵاندووە دەوەستن و دەف لێدەدەن و لە ئاستانی پیردا به حی، سەماع، زیکر و تەلیلە کردنەوە سەمای ئایینی دەکەن.
تێبینییەکەت بنووسە